فتح‌الله‌خان اکبر/دکتر هومن یوسفدهی  

فتح‌الله‌خان اکبر؛ سپهدار اعظم رشتی، تألیف دکتر هومن یوسفدهی

معرفی کتاب

سپهداراعظم نخستین گیلانی نبود که در عالی­ترین جایگاه سیاسی کشور قرار گرفت. پیش از او گیلانیان زیادی به سلطنت و وزارت رسیده بودند. گذشته از آل­بویه که بر بخش اعظم ایران حکومت کردند، شخصیّت برجسته­ای چون خواجه محمود گاوان گیلانی در هند به وزارت شاهان دکن رسید و شیخ نجم گیلانی وزیر محبوب شاه اسماعیل صفوی بود.

سپهداراعظم در دوره­ای پرورش یافته بود که زادگاهش گیلان دروازۀ اروپا بود و نغمۀ پیشرفت و آزادیخواهی و مشروطه­طلبی با گوش­ها آشنا. به همین خاطر در آن دورۀ تاریخی مردان سیاسی بزرگی از گیلان برخواستند و در راه انقلاب مشروطیت به بذل جان و مال پرداختند و پس از استبداد صغیر و اعادۀ مشروطیّت، برخی از آنها در مناصب مهمّ دولتی قرار گرفتند و غیر از سپهدار رشتی می­توان از اسماعیل خان امین­الملک مرزبان، میرزا حسین خان ادیب­السّلطنه، صادق خان سردارمعتمد، میرزا جواد خان فیض و ... نام برد.

کتاب حاضر شرح احوال و اعمال «فتح­الله خان اکبر سپهداراعظم» اسـت که در یکی از بحرانی­ترین دوره­های تاریخ ایران بر مسند ریاست­الوزرایی تکیه زد و هرچند مدّت ریاست او کوتاه بود؛ اهمیّت بسیاری در سرنوشت کشور داشت. دولت او در دوران افول حکومت مشروطه­ تشکیل شد؛ مشروطه­ای که به صد خون دل به دست آمده بود و در طوفان حوادث بزرگ داخلی و خارجی ضعیف و ضعیف­تر شده و به زخم ناسوری بدل شده بود. سقوط دولت سپهدار رشتی هم مقدّمۀ برآمدن حکومت پهلوی شد که داغ درمان بر زخم هرج و مرج و ناامنی کشور بود.

موضوع کتاب حاضر، معرّفی سپهداراعظم رشتی است؛ ولی چنان که اقتضای آثاری از این دست است، اشاره­وار به معرّفی اشخاص و شرح وقایع دیگر هم پرداخته­ایم؛ وقایع مهمّی که هر یک موضوع چندین کتاب و ده­ها مقاله بوده­اند؛ از انقلاب مشروطه، قیام­های گیلان و خراسان و آذربایجان گرفته تا جنگ جهانی اوّل، کودتای  3 اسفند 1299 و ... . ­

در اینجا لازم می­دانم مراتب سپاس­گزاری خود را از همکاری و یاری صبورانۀ جناب آقای منوچهر اکبر و خانوادۀ گرامی­شان و نیز استادم جناب آقای شیرزاد طاهری ابراز کنم که  صمیمانه و بزرگوارانه اطلاعات با ارزش و اسناد و عکس­های خانوادگی خود را در اختیار اینجانب گذاشتند. همچنین از فرهیختۀ گرامی سرکار خانم لالۀ اکبر که پیگیرانه اسناد و عکس­های خاندان اکبر را با کیفیت عالی برایم ارسال ­کردند، تشکر می­کنم. در پایان از ریاست محترم حوزه هنری گیلان و مدیر محترم نشر فرهنگ ایلیا و همکاران محترمشان که امکان انتشار مطلوب این اثر را فراهم نموده­اند، سپاسگزاری می­کنم.

هر آنکه جانـب اهل وفـا نگه دارد     خداش در همه حال از بلا نگه دارد

برای کسب آگاهی بیشتر از محتوای کتاب در زیر به مقدمه این کتاب اشاره می‌شود

مقدّمه

داغ شد حیرت و زان جلوه به رنگی نرسید

چـه تـوان کـرد پـس پـرده تماشایش بـود

بیدل

معمولاً اظهار نظرها دربارۀ رجال سیاسی یا شیفته­‌وار است یا مغرضانه و به سختی می­توان داوری مستند و منصفانه‌­ای درباره آنان یافت و این شامل همۀ کسانی می­شود که زمانی سکّاندار ادارۀ این مملکت بوده‌­اند؛ چه آنان که مانند قائم­‌مقام و امیرکبیر و دکتر مصدّق خوش­آوازه‌­اند و چه آنان که مانند حاج میرزا آقاسی و امین­‌السّلطان و وثوق­‌الدّوله بدآوازه. یکی از این افراد هم فتح‌­الله خان سپهداراعظم است که مخالفانش مغرضانه او را مردی ناتوان، ابله و ساده­لوح معرّفی کرده‌­اند. اکثر مخالفان سپهدار رشتی یا شازده­‌های متکبّر قاجار بودند یا دیوان­سالاران خودپسند پایتخت­ و هیچ­یک از این دو گروه، چشم دیدن این گیله­‌مرد مالدار ولایتی را نداشتند که از راه نرسیده، جای آنان را در مسند ریاست و وزارت گرفته بود.

سپهدار رشتی شاید تحصیلات و معلومات ادبی و تاریخی زیادی نداشت و نویسندۀ زبردست و سخنران توانایی نبود؛ ولی هوش، زیرکی، مدیریت و کاردانی لازم را برای ادارۀ اموری که به وی محوّل می­‌شد، دارا بود. در جوانی از بین برادران و پسرعموهایش جزو معدود کسانی بود که با نشان دادن هوش و استعدادش توانست نقشی اصلی را در ادارۀ تشکیلات عمویش در گمرک گیلان ایفا کند. پس از آن هم تا  وقتی بیگلربیگی­گری رشت و حکومت شفت و انزلی را بر عهده داشت و گمرکات کل کشور را اداره می­‌کرد، با زیرکی توانسته بود این مشاغل را به حداکثر سوددهی برساند و درآمد سرشاری به دست آورد و آوازه‌­ای بیابد. پس از آنکه به تهران آمد و وارد صحنۀ سیاست گردید، از همان ابتدا به وزارت تلگراف رسید و پس از آن هم در اکثر دولت­‌ها شرکت داشت و به تدریج وزارتخانه­‌های کلیدی همچون وزارت داخله و وزارت جنگ به وی سپرده شد. در نهایت هم به عنوان رئیس‌­الوزرا برای مدّتی هرچند کوتاه سکّان ادارۀ کشور را در دست گرفت؛ آن هم در دورانی توفانی که بسیاری از رجال وجیه­‌الملّه شانه از بار مسئولیّت خالی کردند.

سپهدار رشتی به خوبی می­‌دانست که پذیرش مسئولیّت در آن شرایط بحرانی نام و نانی برایش نخواهد داشت و همچنین می‌­دانست که دولت انگلیس برنامۀ دیگری برای ایران در سر دارد و خواهان استقرار یک دیکتاتوری قدرتمند در ایران است؛ کاری که از او و دیگر پرورش‌­یافتگان انقلاب مشروطیت بر نمی‌­آمد. بیشتر منابع تاریخی به خاطر عضویّت سپهدار در کابینۀ قرارداد 1919 و با استناد به مذاکرات محرمانۀ او با سفیر انگلستان در ایران که بعدها منتشر شد، او را یک سیاستمدار وابسته به انگلستان معرّفی کرده‌­اند. ولی نوبسندگان این منابع به صراحت نمی­‌گویند که در آن تاریخ به دلیل آشفتگی اوضاع و ناامنی کشور، موجودیّت حکومت مرکزی ایران وابسته به سیصدهزار تومان مساعدۀ ماهانۀ دولت انگلیس بود و دولت­مردان ایران اگر هم می­‌خواستند، نمی­‌توانستند خواسته­‌های آن دولت را نادیده بگیرند. همچنین متذکّر نمی‌­شوند که او ناگزیر بود برای حل مشکلات و پیشرفت کار با سفیر دولت فائقه به زبان دیپلماسی سخن بگوید که دروغ گفتن و راست گرفتن، بازی با با الفاظ و نیز اظهار دوستی و یکرنگی با طرف مقابل، جزو جدایی ناپذیر آن است. 

با این حال سپهدار در زمانی که بالاترین قدرت اجرایی مملکت را در دست داشت و مجلسی هم نبود که پاسخگوی نمایندگان آن باشد، علی­رغم تمام فشارها حاضر به اجرا کردن قرارداد 1919 نشد. اگر چنین نبود، نیازی به انجام کودتای انگلیسی 3 اسفند 1299 نبود. سپهداراعظم پس از آن دو دوره نماینده مجلس شد و اگر نمایندگان ادوار 5 و 6 او را وابسته و خائن می­‌دانستند، حداقل به هنگام طرح اعتبارنامه‌­اش اشاره‌­ای به این موضوع می­‌کردند؛ چنان که دربارۀ دیگران چنین کردند.

هرگز نگاهی شیفته‌­وار به سپهدار رشتی نداشته‌­ام و ندارم؛ زیرا او هم مانند سایر رجال سیاسی کشور نقاط قوّت و ضعف خود را داشت که به آنها اشاره خواهد شد. ولی این را هم می­دانم که بخشی از اقداماتش تابع شرایط کلّی کشور و تحوّلات جهانی بود. به همین خاطر در این اثر کوشیده‌­ام که منصفانه به معرّفی این شخصیّت مهّم تاریخ کشور بپردازم.

فهرست عناوین

پیشگفتار

مقدمه        

بخش1 -  از تولّد تا جوانی

در خدمت اکبر خان

ازدواج

ازدواج با بیوۀ اکبر خان        

به سوی شهرت و پیشرفت

در عصر مظفّری

دریافت نشان از دولت انگلیس

پذیرایی از شاه

مهمانداری اروپائیان

در محبس حاجب‌­الدّوله

دریافت لقب سردارمنصور

کفالت حکومت گیلان

بخش2-  انقلاب مشروطه

اقامت در  پایتخت

مشروطه­‌خواهی و عضویت در جامع آدمیّت

همکاری با نمایندگان ملّت

ادامه  نارضایتی در گیلان

دستگیری و تبعید

انقلاب رشت

مهمانان خانۀ سردارمنصور

انتقال به پایتخت

پس از فتح تهران

بخش3- همکاری با دولت‌­های مشروطه

کابینۀ بدون رئیس‌­الوزرا

کابینه­‌های سپهداراعظم تنکابنی

شایعۀ تابعیّت روس!؟

دوران آشفتگی

دوره سوم مجلس شورای ملّی

حضور مجدّد در دولت­‌ها

سپهداراعظم رشتی

بخش4- در کنار وثوق­‌الدّوله

کابینۀ اوّل وثوق­‌الدّوله

مقابله با جنگلی­‌ها

کابینۀ دوم وثوق­‌الدّوله

کابینۀ قرارداد

خروج سپهدار رشتی از دولت

روی کار آمدن مشیرالدّوله

بخش 5- ریاست وزرا

صدور فرمان ریاست­‌الوزرایی

عزل استاروسلسکی

بیانیۀ رئیس­‌الوزرا

همکاری سیّد ضیاء

تشکیل کمیتۀ اعانه

والی­گری دکتر مصدّق در فارس

تلگراف مهم نورمان

بخش 6- تشکیل کابینه          

کابینۀ اوّل سپهدار رشتی

بیانیه دوم رئیس­‌الوزرا

افشای أخذ رشوه برای قرارداد 1919

انتخابات مجلس چهارم

بخش 7- از اولتیماتوم انگلیس تا سقوط کابینه

تشکیل مجلس مشاورۀ عالی

اقدامات دولت

بازی سیاسی ایران و انگلیس

نتیجۀ مذاکره با شوروی­‌ها

تمایل احمد شاه به سفر اروپا

تشکیل مجدّد مجلس مشاوره عالی

سقوط دولت

بخش8- باز هم ریاست وزرا

درخواست بازگشت سپهدار

دعوت از منتخبان مجلس چهارم

مشکلات دولت

تلاش برای تشکیل کلبینه

آغاز فعّالیت کودتاچیان

کابینۀ دوم سپهداراعظم

بخش 9- کودتا از آغاز تا انجام

حرکت قزّاق­‌ها به سوی تهران  

اقدامات دولت برای مقابله با کودتا

اعلام حکومت نظامی

کودتای 3 اسفند 1299

دستگیری رجال سیاسی

ماجرای سپهسالاراعظم و سیّد ضیا

ریاست‌­الوزرایی سیّد ضیاء

بخش 10- از قدرت­‌یافتن سردارسپه تا انقراض قاجاریه

دوره چهارم مجلس شورای ملّی

اقتدار روزافزون سردارسپه

دوره پنجم مجلس شورای ملّی

انقراض قاجاریه

بخش 11- سال­‌های پایانی

دوران انزوا

شکایت از عبدالحسین دیبا

درگذشت

همسر

فرزندان

چند حکایت منسوب به سپهدار رشتی

بخش 12- خاندان اکبر

سندها و عکس­‌ها

 

 

بازدید:2271