گیلان‌شناسی
[1396/12/13]
فتح‌الله‌خان اکبر/دکتر هومن یوسفدهی
فتح‌الله‌خان اکبر؛ سپهدار اعظم رشتی، تألیف دکتر هومن یوسفدهی
معرفی کتاب
سپهداراعظم نخستین گیلانی نبود که در عالیترین جایگاه سیاسی کشور قرار گرفت. پیش از او گیلانیان زیادی به سلطنت و وزارت رسیده بودند. گذشته از آلبویه که بر بخش اعظم ایران حکومت کردند، شخصیّت برجستهای چون خواجه محمود گاوان گیلانی در هند به وزارت شاهان دکن رسید و شیخ نجم گیلانی وزیر محبوب شاه اسماعیل صفوی بود.
سپهداراعظم در دورهای پرورش یافته بود که زادگاهش گیلان دروازۀ اروپا بود و نغمۀ پیشرفت و آزادیخواهی و مشروطهطلبی با گوشها آشنا. به همین خاطر در آن دورۀ تاریخی مردان سیاسی بزرگی از گیلان برخواستند و در راه انقلاب مشروطیت به بذل جان و مال پرداختند و پس از استبداد صغیر و اعادۀ مشروطیّت، برخی از آنها در مناصب مهمّ دولتی قرار گرفتند و غیر از سپهدار رشتی میتوان از اسماعیل خان امینالملک مرزبان، میرزا حسین خان ادیبالسّلطنه، صادق خان سردارمعتمد، میرزا جواد خان فیض و ... نام برد.
کتاب حاضر شرح احوال و اعمال «فتحالله خان اکبر سپهداراعظم» اسـت که در یکی از بحرانیترین دورههای تاریخ ایران بر مسند ریاستالوزرایی تکیه زد و هرچند مدّت ریاست او کوتاه بود؛ اهمیّت بسیاری در سرنوشت کشور داشت. دولت او در دوران افول حکومت مشروطه تشکیل شد؛ مشروطهای که به صد خون دل به دست آمده بود و در طوفان حوادث بزرگ داخلی و خارجی ضعیف و ضعیفتر شده و به زخم ناسوری بدل شده بود. سقوط دولت سپهدار رشتی هم مقدّمۀ برآمدن حکومت پهلوی شد که داغ درمان بر زخم هرج و مرج و ناامنی کشور بود.
موضوع کتاب حاضر، معرّفی سپهداراعظم رشتی است؛ ولی چنان که اقتضای آثاری از این دست است، اشارهوار به معرّفی اشخاص و شرح وقایع دیگر هم پرداختهایم؛ وقایع مهمّی که هر یک موضوع چندین کتاب و دهها مقاله بودهاند؛ از انقلاب مشروطه، قیامهای گیلان و خراسان و آذربایجان گرفته تا جنگ جهانی اوّل، کودتای 3 اسفند 1299 و ... .
در اینجا لازم میدانم مراتب سپاسگزاری خود را از همکاری و یاری صبورانۀ جناب آقای منوچهر اکبر و خانوادۀ گرامیشان و نیز استادم جناب آقای شیرزاد طاهری ابراز کنم که صمیمانه و بزرگوارانه اطلاعات با ارزش و اسناد و عکسهای خانوادگی خود را در اختیار اینجانب گذاشتند. همچنین از فرهیختۀ گرامی سرکار خانم لالۀ اکبر که پیگیرانه اسناد و عکسهای خاندان اکبر را با کیفیت عالی برایم ارسال کردند، تشکر میکنم. در پایان از ریاست محترم حوزه هنری گیلان و مدیر محترم نشر فرهنگ ایلیا و همکاران محترمشان که امکان انتشار مطلوب این اثر را فراهم نمودهاند، سپاسگزاری میکنم.
هر آنکه جانـب اهل وفـا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد
برای کسب آگاهی بیشتر از محتوای کتاب در زیر به مقدمه این کتاب اشاره میشود
مقدّمه
داغ شد حیرت و زان جلوه به رنگی نرسید
چـه تـوان کـرد پـس پـرده تماشایش بـود
بیدل
معمولاً اظهار نظرها دربارۀ رجال سیاسی یا شیفته‌وار است یا مغرضانه و به سختی میتوان داوری مستند و منصفانه‌ای درباره آنان یافت و این شامل همۀ کسانی میشود که زمانی سکّاندار ادارۀ این مملکت بودهاند؛ چه آنان که مانند قائم‌مقام و امیرکبیر و دکتر مصدّق خوشآوازه‌اند و چه آنان که مانند حاج میرزا آقاسی و امین‌السّلطان و وثوق‌الدّوله بدآوازه. یکی از این افراد هم فتحالله خان سپهداراعظم است که مخالفانش مغرضانه او را مردی ناتوان، ابله و سادهلوح معرّفی کرده‌اند. اکثر مخالفان سپهدار رشتی یا شازده‌های متکبّر قاجار بودند یا دیوانسالاران خودپسند پایتخت و هیچیک از این دو گروه، چشم دیدن این گیله‌مرد مالدار ولایتی را نداشتند که از راه نرسیده، جای آنان را در مسند ریاست و وزارت گرفته بود.
سپهدار رشتی شاید تحصیلات و معلومات ادبی و تاریخی زیادی نداشت و نویسندۀ زبردست و سخنران توانایی نبود؛ ولی هوش، زیرکی، مدیریت و کاردانی لازم را برای ادارۀ اموری که به وی محوّل می‌شد، دارا بود. در جوانی از بین برادران و پسرعموهایش جزو معدود کسانی بود که با نشان دادن هوش و استعدادش توانست نقشی اصلی را در ادارۀ تشکیلات عمویش در گمرک گیلان ایفا کند. پس از آن هم تا وقتی بیگلربیگیگری رشت و حکومت شفت و انزلی را بر عهده داشت و گمرکات کل کشور را اداره می‌کرد، با زیرکی توانسته بود این مشاغل را به حداکثر سوددهی برساند و درآمد سرشاری به دست آورد و آوازه‌ای بیابد. پس از آنکه به تهران آمد و وارد صحنۀ سیاست گردید، از همان ابتدا به وزارت تلگراف رسید و پس از آن هم در اکثر دولت‌ها شرکت داشت و به تدریج وزارتخانه‌های کلیدی همچون وزارت داخله و وزارت جنگ به وی سپرده شد. در نهایت هم به عنوان رئیس‌الوزرا برای مدّتی هرچند کوتاه سکّان ادارۀ کشور را در دست گرفت؛ آن هم در دورانی توفانی که بسیاری از رجال وجیه‌الملّه شانه از بار مسئولیّت خالی کردند.
سپهدار رشتی به خوبی می‌دانست که پذیرش مسئولیّت در آن شرایط بحرانی نام و نانی برایش نخواهد داشت و همچنین می‌دانست که دولت انگلیس برنامۀ دیگری برای ایران در سر دارد و خواهان استقرار یک دیکتاتوری قدرتمند در ایران است؛ کاری که از او و دیگر پرورش‌یافتگان انقلاب مشروطیت بر نمی‌آمد. بیشتر منابع تاریخی به خاطر عضویّت سپهدار در کابینۀ قرارداد 1919 و با استناد به مذاکرات محرمانۀ او با سفیر انگلستان در ایران که بعدها منتشر شد، او را یک سیاستمدار وابسته به انگلستان معرّفی کرده‌اند. ولی نوبسندگان این منابع به صراحت نمی‌گویند که در آن تاریخ به دلیل آشفتگی اوضاع و ناامنی کشور، موجودیّت حکومت مرکزی ایران وابسته به سیصدهزار تومان مساعدۀ ماهانۀ دولت انگلیس بود و دولتمردان ایران اگر هم می‌خواستند، نمی‌توانستند خواسته‌های آن دولت را نادیده بگیرند. همچنین متذکّر نمی‌شوند که او ناگزیر بود برای حل مشکلات و پیشرفت کار با سفیر دولت فائقه به زبان دیپلماسی سخن بگوید که دروغ گفتن و راست گرفتن، بازی با با الفاظ و نیز اظهار دوستی و یکرنگی با طرف مقابل، جزو جدایی ناپذیر آن است.
با این حال سپهدار در زمانی که بالاترین قدرت اجرایی مملکت را در دست داشت و مجلسی هم نبود که پاسخگوی نمایندگان آن باشد، علیرغم تمام فشارها حاضر به اجرا کردن قرارداد 1919 نشد. اگر چنین نبود، نیازی به انجام کودتای انگلیسی 3 اسفند 1299 نبود. سپهداراعظم پس از آن دو دوره نماینده مجلس شد و اگر نمایندگان ادوار 5 و 6 او را وابسته و خائن می‌دانستند، حداقل به هنگام طرح اعتبارنامه‌اش اشاره‌ای به این موضوع می‌کردند؛ چنان که دربارۀ دیگران چنین کردند.
هرگز نگاهی شیفته‌وار به سپهدار رشتی نداشته‌ام و ندارم؛ زیرا او هم مانند سایر رجال سیاسی کشور نقاط قوّت و ضعف خود را داشت که به آنها اشاره خواهد شد. ولی این را هم میدانم که بخشی از اقداماتش تابع شرایط کلّی کشور و تحوّلات جهانی بود. به همین خاطر در این اثر کوشیده‌ام که منصفانه به معرّفی این شخصیّت مهّم تاریخ کشور بپردازم.
فهرست عناوین
پیشگفتار
مقدمه
بخش1 - از تولّد تا جوانی
در خدمت اکبر خان
ازدواج
ازدواج با بیوۀ اکبر خان
به سوی شهرت و پیشرفت
در عصر مظفّری
دریافت نشان از دولت انگلیس
پذیرایی از شاه
مهمانداری اروپائیان
در محبس حاجب‌الدّوله
دریافت لقب سردارمنصور
کفالت حکومت گیلان
بخش2- انقلاب مشروطه
اقامت در پایتخت
مشروطه‌خواهی و عضویت در جامع آدمیّت
همکاری با نمایندگان ملّت
ادامه نارضایتی در گیلان
دستگیری و تبعید
انقلاب رشت
مهمانان خانۀ سردارمنصور
انتقال به پایتخت
پس از فتح تهران
بخش3- همکاری با دولت‌های مشروطه
کابینۀ بدون رئیس‌الوزرا
کابینه‌های سپهداراعظم تنکابنی
شایعۀ تابعیّت روس!؟
دوران آشفتگی
دوره سوم مجلس شورای ملّی
حضور مجدّد در دولت‌ها
سپهداراعظم رشتی
بخش4- در کنار وثوق‌الدّوله
کابینۀ اوّل وثوق‌الدّوله
مقابله با جنگلی‌ها
کابینۀ دوم وثوق‌الدّوله
کابینۀ قرارداد
خروج سپهدار رشتی از دولت
روی کار آمدن مشیرالدّوله
بخش 5- ریاست وزرا
صدور فرمان ریاستالوزرایی
عزل استاروسلسکی
بیانیۀ رئیس‌الوزرا
همکاری سیّد ضیاء
تشکیل کمیتۀ اعانه
والیگری دکتر مصدّق در فارس
تلگراف مهم نورمان
بخش 6- تشکیل کابینه
کابینۀ اوّل سپهدار رشتی
بیانیه دوم رئیس‌الوزرا
افشای أخذ رشوه برای قرارداد 1919
انتخابات مجلس چهارم
بخش 7- از اولتیماتوم انگلیس تا سقوط کابینه
تشکیل مجلس مشاورۀ عالی
اقدامات دولت
بازی سیاسی ایران و انگلیس
نتیجۀ مذاکره با شوروی‌ها
تمایل احمد شاه به سفر اروپا
تشکیل مجدّد مجلس مشاوره عالی
سقوط دولت
بخش8- باز هم ریاست وزرا
درخواست بازگشت سپهدار
دعوت از منتخبان مجلس چهارم
مشکلات دولت
تلاش برای تشکیل کلبینه
آغاز فعّالیت کودتاچیان
کابینۀ دوم سپهداراعظم
بخش 9- کودتا از آغاز تا انجام
حرکت قزّاق‌ها به سوی تهران
اقدامات دولت برای مقابله با کودتا
اعلام حکومت نظامی
کودتای 3 اسفند 1299
دستگیری رجال سیاسی
ماجرای سپهسالاراعظم و سیّد ضیا
ریاستالوزرایی سیّد ضیاء
بخش 10- از قدرت‌یافتن سردارسپه تا انقراض قاجاریه
دوره چهارم مجلس شورای ملّی
اقتدار روزافزون سردارسپه
دوره پنجم مجلس شورای ملّی
انقراض قاجاریه
بخش 11- سال‌های پایانی
دوران انزوا
شکایت از عبدالحسین دیبا
درگذشت
همسر
فرزندان
چند حکایت منسوب به سپهدار رشتی
بخش 12- خاندان اکبر
سندها و عکس‌ها
