0.0 (0)

تاریخ شفاهی، تألیف فائزه توکلی  

بتازگی کتاب جدیدی در حوزه تاریخ شفاهی توسط انتشارات سوره مهر به بازار نشر آمده است .

این کتاب به گفته نویسنده اثر سرکار خانم فائزه توکلی در سالهای ٩٠-٩٢ تألیف شده بود و در نوبت چاپ قرار داشت تا اینکه که در ابتدای زمستان ١٣٩٦ منتشر شد. تاریخ شفاهی در نقش مکمل تاریخنگاری معاصر بسیاری از ابعاد وجودی انسان و روابط انسانی را، که با ابزار کمّی شناسایی نمی‌شود، در نظر می‌گیرد و با نگاه روش کیفی، با توجه به تجربیات انسان‌ها، می‌کوشد این ابعاد را از دیدگاه افرادی که موضوع یا واقعه‌ای را تجربه کرده‌اند، در نظر بگیرد. ‎در تدوین این کتاب، نویسنده با استفاده از روش تحقیق کیفی، چارچوبی را در تمامی مراحل کار ـ تدوین و نوع‌شناسی سؤالات، مصاحبه و مراحل آن، و تدوین و تحلیل روایت و گفتمان ـ ترسیم کرده است.

‎در ضرورت بحث تاریخ‌ شفاهی و توسعة آن، باید گفت بیش از چند دهه از عمر تاریخ شفاهی ـ به شکلی که هم‌اکنون در مراکز دانشگاهی خارج از کشور اجرا می‌شود ـ نمی‌گذرد. در ایران نیز، برخی مراکز پژوهشی، که فهرست آن در پایان کتاب آمده است، به این حوزه پرداخته‌اند ـ که شایان تقدیرند. اما تاکنون در مراکز دانشگاهی جایگاه لازم خود را نیافته‌اند. شاید بتوان گفت علت کم‌توجهی به تاریخ شفاهی، علاوه بر تازه بودن این روش، فقدان تجربه و مهارت و باور کافی به تاریخ شفاهی است؛ زیرا فرآیند تحول و تغییر در علوم همواره تدریجی بوده و هست، و پذیرش روش‌های جدید همواره با مقاومت‌هایی روبه‌رو بوده و پذیرش آن‌ها زمان‌بر است.

‎تاریخ شفاهی می­کوشد از اکتفای صرف به نظریات گوناگون مورخان در حوزه تاریخنگاری معاصر جلوگیری کند و از طریق مصاحبه و کالبدشکافی علل و عوامل موثر در پیدایش پدیده‌ها و تحولات اجتماعی، به تبیین همه‌جانبة دیدگاه‌های گوناگون دست یازد و از آسیب تک‌سبب‌بینی و تک‌بُعدیِ مورخ یا راوی در امان ماند و به تکمیل و تصحیح تاریخ‌نگاری مکتوب معاصر بپردازد.

نویسنده در مورد پژوهشگر تاریخ شفاهی اشاره می­کند: پژوهشگرِ تاریخ شفاهی باید با اشراف و آگاهی لازم به مسائل به مصاحبه و تدوین تاریخ شفاهی بپردازد و تنها وسیلة ثبت و ضبط راوی نباشد؛ بلکه با طرح سؤالات کلیدی و بحث‌های چالش‌‌برانگیزِ برخاسته از تفکر انتقادی، بتواند به روشن شدن هر چه بیشتر موضوعات بپردازد. تاریخ شفاهی در تدوین تاریخ معاصر کاملاً کاربردی و ضروری است. تدوین روایت سیاست‌مداران و فعالان عرصة اجتماعی اقتصادی و تحلیل روایت و گفتمان آنان در بازخوانی عملکرد دولت‌‌ها و سیاست‌ها نقش بسیار مهمی دارد. کتاب  روش شناسی تاریخ شفاهی  شامل ٧  فصل می­شود:

در فصل نخست نویسنده ضمن بیان معنا و مفهوم تاریخ شفاهی و تمایز آن با سنت شفاهی و خاطره­نویسی، به بیان اهمیت و ضرورت آن در تاریخنگاری معاصر می­پردازد و پیشینه این روش پژوهش را عنوان می­کند. یکی از مهمترین مباحث این فصل تعریف تاریخ شفاهی از دیدگاه پژوهشگران این حوزه میباشد که برخی از آنها عبارتند از: 

«تاریخ شفاهی سنتی‌ترین روش بازگویی تاریخ است؛ تاریخی که گفته شود؛ نه اینکه نوشته شود». و یا «تاریخ شفاهی فرآیندی است که به مفهوم و درک تاریخی مردم برای شناخت گذشته کمک می‌کند». « تاریخ شفاهی راهی است برای وارد کردن مردمی که قبلاً در خلق اسناد گذشته‌شان مشارکت نداشته‌اند. فرصتی است برای مردمی کردن طبیعت تاریخ، که نه‌تنها با مصاحبه کردن با آنها، بلکه با دیدن آنها انجام می‌شود». و ...

در فصل دوم ابزار مهم تاریخ شفاهی یعنی مصاحبه به تفسیر توضیح داده شده است. نویسنده به تعریف اصطلاح مصاحبه و ماهیت آن در تاریخ شفاهی و اهداف آن اشاره می­کند. مصاحبه کننده باید بداند برای یک موضوع خاص با چه افرادی باید مصاحبه کند و بعد از انتخاب نمونه‌های مربوطه حال باید بداند چه مراحلی را طی کند؟ چه سوالاتی و چگونه مطرح شوند؟ مصاحبه‌کننده بهتر است جایگاه خود را به مورخ ارتقا دهد و چنین آگاهی را در مصاحبه‌شونده نیز پدید آورد تا مصاحبه از گفت ‌و شنود و چیزی مشابه مصاحبه خبری و در نهایت خاطره‌گویی شفاهی‌ به سوی دیالوگ و روایت تاریخی پیش رفته و تغییر ماهیت دهد. نمونههای انتخاب شده باید هدفمند باشد و از افراد آگاه استفاده شود، چند نمونه نمونهگیری در این فصل توضیح داده شده است. در ادامه مراحل مصاحبه در 4 گام توضیح داده شده است. مصاحبه ممکن است گروهی صورت گیرد در این صورت مصاحبه کننده باید بر مصاحبه مسلط باشد و از ساکت بودن فضا برای ضبط صداها با کیفیت اطمینان داشته باشد. او باید به مصاحبهشوندهها اصمینان بدهد که همه چیز محرمانه است و برای پرسش از زبانی ساده استفاده کند و در ضمن یک شنوده خوب باشد.

فصل سوم شامل مباحث مربوط به زبان بدن و اهمیت آن در هنگام مصاحبه میباشد. چرا که حرکات بدنی و ارتباطات غیرکلامی در مصاحبة تاریخ شفاهی نقش بسزایی در برقراری ارتباط بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌کننده دارد. حتی جنبه‌هایی از این حرکات می‌توانند نقشی اساسی‌تر از مهارت‌های کلامی در برقراری ارتباط ایفا کنند و جایگزین پیام‌های کلامی شوند و یا پیام‌های کلامی را تقویت کنند و یا حتی در جهت خلاف و رد پیام‌های کلامی عمل‌ کنند. نظریة اشاره، که ویلهلم ونت آن را معرفی کرد، بیان می‌دارد که ابتدایی‌ترین شیوة ارتباط انسان‌ها نشانه و اشاره‌ای است که با دست‌ها ایجاد می‌شود. چنین زبانی به ‌شکل طبیعی و هم‌زمان است؛ به ‌طوری که حتی امروزه هنگامی که کسی را به طرف خود فرامی‌خوانیم، علاوه بر اینکه به ‌طور لفظی کلمه‌ای را بر زبان می‌آوریم، با حرکت دست نیز آن کلمه را همراهی می‌کنیم.

«در تاریخ‌‌نگاری شفاهی، دیواری بین گذشته و آینده کشیده نمی‌شود؛ بلکه آن پلی خواهد بود که تاریخ گذشته را به آینده متصل می‌کند» در تاریخ‌نگاری شفاهی، به سه عامل مهم باید دقت نظر داشت: مصاحبه، استانداردهای پژوهشی، و روش کار. رعایت اصول علمی و خاص در مصاحبه و روند آن از مهم‌ترین بخش‌های مرتبط با تاریخ‌نگاری شفاهی است. اما استانداردهای پژوهشی را باید در کارهای مورخان شفاهی در نظر گرفت. آنان می‌بایست شواهد را بسنجند، و تمامی منابع را بررسی و مستندات را جمع‌آوری کنند. متن پیاده‌شدة مصاحبه‌ها و تحلیل محتوای آنها به همراه یادداشت‌های شخصی، عکس‌ها، و خاطرات، الزاماتی را می‌طلبد، که به آن اشاره می‌شود این مباحث مطالبی از قبیل تحلیل محتوا، تحلیل مکالمه، روش شناسی طرح سوال و مسئله و ادبیات و .. مواری هستند که در فصل چهارم مورد بحت و بررسی قرار می گیرند. پژوهشگر باید بتواند روایتهای مختلفی را که در مورد یک موضوع خاص جمعآوری کرده تحلیل کند. او در حین کار سه مسئولیت اساسی را در جریان کار تاریخ شفاهی باید مد نظر قرار دهد: الف) مسئولیت در قبال مصاحبه‌شنوندگان، ب) مسئولیت در قبال جامعه، افکار عمومی، و شغل تاریخی‌اش، ج) مسئولیت در برابر نهادهای حامی (متکفل) و آرشیوی.

مصاحبه کننده علاوه بر اینکه با اشراف بر منابع مربوط به موضوع تحقیق اشراف داشته باشد باید بداند در برابر مصاحبه شوندگان و مطالب ضبط شده مسئول است وظایف و تکالیفی در قبال اجتماع مردم و مصاحبه شوندگان دارد. او باید استانداردهای انجمن تاریخ شفاهی را بداند و به آن پایبند باشد. در فصل ششم نویسنده ضمن بیان و توضیح این طالب اشاره دارد و اینکه مصاحبهها به آرشیو باید منتقل شوند.

در فصل پایانی مراکز مهم تاریخ شفاهی ایران و جهان بر شمرده شده است.

در تدوین این کتاب، نویسنده با استفاده از روش تحقیق کیفی، چارچوبی را در تمامی مراحل کار ـ تدوین و نوع‌شناسی سؤالات، مصاحبه و مراحل آن، و تدوین و تحلیل روایت و گفتمان ـ ترسیم کرده است. وی علاوه بر تجربیات فردی در تدوین تاریخ شفاهی و حدود سیصد ساعت مصاحبه با ده‌ها نفر از مبارزان سیاسی و اجتماعی زنِ قبل و بعد از انقلاب، به مبانی روش‌شناختی تاریخ شفاهی توجه کرده است، که مبتنی بر روش تحقیق کیفی است. بنابراین، در ابتدا با تبیین مبانی روش‌شناختی و نظری تحقیق کیفی، مطابقت تاریخ شفاهی با تحقیق کیفی ترسیم، و وجوه تمایز تاریخ‌نگاری رایج و تاریخ شفاهی و سیر تحولات آن توضیح داده شده است. علاوه بر این، نکات قوت آن و تکنیک‌های عملی و گا‌م‌های اصلی تدوین تاریخ شفاهی و مصاحبه تشریح، و با اشاره به مشکلات فراروی این کار به بحث گروهی و محدودیت‌های آن پرداخته شده است.

امید است این مجموعه بتواند با جامة عمل پوشاندن به راهکارهای تدوین تاریخ شفاهی گام‌های نخست را در ارایه علمی و دقیق تر این حوزه پژوهشی جدید ارایه نموده و مورد استفاده دقیقتر پژوهشگران قرار گیرد . پژوهشگران حوزة تاریخ شفاهی باید آگاه باشند که به مدد تاریخ شفاهی، دانش بشر از جامعه و تاریخ و تحولات اجتماعی معاصر افزایش یافته و در آینده نیز ضرورت استفاده از آن بیش از پیش فراهم شود .

با تشکز از سرکار خانم آقابالازاده از ارسال این گزارش