به مناسبت هفته کتاب، کتابخوانی و کتابدار
[1399/08/27]
پیشینه و اهمیت کتاب، کتابخانه و علم کتابداری در تاریخ ایران
برخورداری ایرانیان از کتابخانه‌های قدیمی، تربیت نویسندگان مشهور و تاسیس کتابخانه‌های مشهور در پهنه جغرافیایی ایران باستان تا ایران شیعی از بارزتربن دلایل قدمت کهن در عرصه کتابخانه‌ای، دانش کتاب‌نویسی؛ تراشیدن قلم، علم کتابت و ساخت مخازن و مرمت کتب دارد و وجود ده‌ها نسخ خطی، نقشه و آثار چاپی و غیر چاپی در ایران کتابخانه‌های مشهور اروپایی و جهان بخصوص در شبه قاره هند و آسیای میانه و قفقاز، سندی بر این مدعا می‌باشد.
برای شکستن سیطره دانشی و مقابله با علم‌اندوزی ایرانیان، دشمنان ایران و مهاجمان به سرزمین «پارس» از یونانیان تا مغول‌ها، از ازبک‌ها تا عثمانی و از اعراب تا افاغنه در هر حمله‌ای به خاک ایران و سرحدات کشور در ابتدا کتابخانه‌ها را به آتش کشیده و با سرقت کتب خطی و انتقال آن به پایتخت‌های خود، بر علم و دانش مردمان خود می‌افزوند.
کتابخانه‌های کهن جندی شاپور، کتابخانه شاهان هخامنشی و کتابخانه‌های سلطنتی بخشی از میراث تاریخی ایران و اسلام را در بر داشتند و کتابخانه‌ها بعنوان بخشی از ثروت پادشاهان و رجال بوده و استنساخ کتب توسط «وراق» که از اندیشمندان و نویسندگان هر دوره بودند صورت می‌گرفت و علمای مشهور که از ثروت برخوردار نبودند، بحای اینکه کتابی برای درس خود معین نمایند، درس را برای شاگردان املا می‌کردند تا شاگردان بتدریج بنویسند و کتابی که از این دروس تجمیع می‌شد، امالی ( آنچه استاد املا کرده) می‌نامیدند؛ مثل امالی شیخ صدوق، امالی شیخ مفید و امالی سید مرتضی و گاهی کتاب‌های مزبور بنام «مجالس» خوانده می‌شود که چندین مجلس درس یک استاد جمع شده و بصورت کتابی در آمده همچون کتاب «مجالس ثعلب» و ...
با این توضیح هرگاه دانشمند و طالب علمی احتیاج به مطالعه کتب متعدد داشت باید خود را به کتابخانه‌های سلاطین و امراء می‌ساند و با همین شگرد دانشمند ایرانی شیخ الرئیس «ابن سینا» مدت‌ها ار کتابخانه سامانیان بهره گرفت و خواجه نظام‌الملک برای رفع نیازهای علمی شروع به تاسیس کتابخانه نظامیه کرد. کتابخانه عظیم عضدالدوله در شیراز که بنا بر توصیف مقدسی: "دارای کتاب‌ها، نقشه‌ها و نفائس بوده و ساختمانی طولانیست که در هر طرف آن مخازنی وجود دارد. کتاب‌های مربوط به هر علم و فن در حجره جداگانه‌ای قرار داده شده، فهرست‌هائی ترتیب داده‌اند که نام کتاب‌ها در آن فهرست ثبت گردیده است؛ بر در کتابخانه دربان‌هایی گماشته بودند که جز به افراد باعنوان، بکس دیگری اجازه ورود نمی‌دادند."
کتابخانه صاحب بن عباد در ری کتابخانه خراسان، کتابخانه سمرقند، کتابخانه شاپور پسر اردشیر که در ٣٨١ تاسیس شد از مشهورترین مراکز علمی بودند و همزمان با ظهور فاطمیان در مصر اسماعیلیان کتابخانه‌ای در قاهره در دوران العزیز بالله نیز تاسیس کردند که با حمله سپاهیان ترک به تاراج رفت و برخی از کتب به آتش کشیده شد و امروزه کتابخانه‌های ترکیه و استانبول مملو از کتب و نسخ خطی فارسی می‌باشد .
با ذکر این نمونه‌های تاریخی به مقوله مهم دیگر مورد توجه ایرانیان به علم کتابداری می‌پردازیم که ترویج آن مدیون محققانی می‌باشد که در قرون اخیر بخصوص قرن بیستم با سفر به فرنگ و استانبول با اصول فن کتابداری، نحوه تشکیل کتابخانه، نحوه خرید کتاب، نحوه خدمات‌رسانی و امانت دادن و در نهایت ضوابط حفظ و مرمت نسخ خطی و درج اطلاعات کتابشناسی آشنا شدند و تکنیک‌های تنظیم کتابخانه‌های عمومی و خصوصی را آشنا و منتشر کردند.
کتاب ارزشمند"اصول فن کتابداری" نوشته محسن صبا که در هنگام تحصیل در مدرسه "شارت" پاریس از استاد خود لئورکروزه Leo Crozot فرا گرفته و برای تنظیم کتابخانه‌های دانشگاهی و تربیت کتابداران منتشر کرد و با الگوگیری از کتابخانه‌های فرانسه و سوییس بخصوص کتابخانه‌های رن ، تولوز و کتابخانه ملی سوییس و کتابخانه مرکزی منچستر، برای اولین بار بصورت فنی و مصور اقدام به معرفی آنها نموده است .
در قرن بیستم با تاسیس ایفلا(IFlA) و انجمن‌های تخصصی بصورت حرفه‌ای و جهانی به این مهم می‌پردازند و شاخه‌های جدید و نوینی از کتابخانه‌ها و کتابداری تدوین شده است و علم کتابداری با ترسیم نقشه جهانی در حوزه کتابخانه‌ای و کتابداری نموده و با برخورداری از شاخه پارلمانی اهمیت مضاعفی در جهان امروزه دارد که با برگزاری گنگره‌های سالانه و مجمع عمومی به انسجام در حوزه کتابداری مبادرت می‌نماید .
در همین راستا کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بعنوان اولین کتابخانه طهران و برخورداری از مطبعه قدیمی مجلس با درک این مهم به انجام این امور در حوزه کتابداری مبادرت نموده است :
١- حضور در نشست سالانه ایفلا( اتحادیه بین‌المللی مؤسسات و انجمن های کتابداری): ثبت نام، پرداخت حق عضویت، ترجمه و اطلاع رسانی فراخوان‌ها و اطلاعیه‌ها
٢ - اعزام هیات و کارشناسان کتابداری به نشست سالانه ایفلا در بازه زمانی 2010-2020 م.
٣ - ارتباط و دستیابی به تقاهم‌نامه همکاری با کتابخانه‌های پارلمانی در سطح آسیا، اروپا و آفریقا
٤- برگزاری دوره‌های مرمت اسناد و کاغذ با کشورهای هدف
5- حضور در نشست روسای کتابخانه و مراکز تحقیقاتی ایفلا( IFLA PRE- CONFERENCE)
این روند ادامه دارد
منابع کتابی
١ - احسن التقاسیم، مقدسی، ص٥٠-٤٩.
٢- شاهنشاهی عضدالدوله، علی اصغر فقیهی، چاپخانه حکمت قم، ١٣٤٧، صص١٥٥-١٦٠.
3- اصول فن کتابداری، محسن صبا؛ دانشگاه تهران،1332.
4- سیر کتاب در ایران، ایرج افشار، چاپخانه بهمن، 1344ش.
