مجلّه تُراثیِ «دبیر» در گامِ 16  

 

فصلنامه «دبیر» (Dabeer) مجلّه‌ای است که منحصراً دربارة زبان و ادبِ فارسی به دو زبانِ اردو و انگلیسی در هندوستان، مقاله منتشر می‌کند.

 

این مجلّه که از سویِ «کتاب‌خانة یادگارِ دبیر حسن» (Dabeer Hasan Memorial Library) از شهرِ لکنو، هندوستان چاپ می‌شود، مدیریّتِ آن را دکتر احمد نوید یاسر ازلان حیدر - یکی از استادانِ فارسیِ دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر- برعهده دارد. این مجلّه در هر شمارة خود بخشِ ویژه نسخه‌خطّی/ تُراث پژوهی دارد.

 

در شمارة 16، جلد 5، شماره 4، اکتوبر-دسامبر 2018 این مقالات به تراث‌پژوهیِ فارسی اختصاص دارد:

 

 - غزل‌هایِ فارسیِ علّامه شبلی – مقاله‌نویس: دکتر نیلوفر حفیظ

 

 - ویژگی‌هایِ برجسته شعرِ امیرخسرو – مقاله‌نویس: دکتر توصیف خان کاکر

 

 - علم و ادبِ فارسی در دورة آخرِ مغولان- مقاله‌نویس: دکتر تنویر حسن

 

 - هندوستان در مثنوی‌هایِ امیرخسرو- مقاله‌نویس: دکتر محمّد عمر

 

 - تذکره‌هایِ تالیف شده علّامه آزاد بِلگرامی(1116-1200هجری/1704-1786) -مقاله‌نویس: دکتر محمّد ضیاءالدّین

 

 - خدماتِ جوهر آفتابچی در دربارِ همایون- مقاله‌نویس: دکتر محمّد ضیاءالدّین

جوهر آفتابچی در دوره شهنشاه‌ نصیر‌الدّین محمّد همایون بود. جوهر، ابتدا در اصطبل‌خانه شاهی مشغولِ کار بود. سپس به سمتِ غاشیه‌برداری رسید و مامورِ زمین‌هایِ هیبت‌پور شد. صوبه‌دارِ پَنجاب و مُلتان شد. جوهر «تذکره الواقعات» را در سالِ 995 هجری به فارسی نوشت.

 

-زندگی و آثارِ نظام‌المُلک آصف‌جاه- مقاله‌نویس: سعدیه سُنبُل

میر قمرالدّین نظام‌المُلک خانِ دوران، خان بهادر آصف‌جاه، فتح جنگ معروف به آصف‌جاهِ اوّل (1082- 1161 هجری). از شاعرانِ معاصرِ آصف‌جاه: آزاد بِلگرامی، امید قزلباش، بیدل، ناصر علی سَرهندی، صمام‌الدّوله، حسین علی خان، بَندرا بِن داس خوشگو. درگاه قلی خان، میر محمّد نعین خان نصرت، شیخ مهدی علی ذکی، مرزا لطف‌الله مخمور، عارف‌الدّین عاجز، میر قاسم خان عاشق.

دیوان آصف‌جاه بار اول در دو جلد و با مقدمه آقامیرزا نصرالله خان فدایی در ۱۳۰۱هجری/۱۸۸۴ و بار دوم در ۱۳۵۴هجری/۱۹۳۵ در حیدرآباد دکّن به چاپ رسیده‌است. استادِ شعرِ وی بیدل بوده است. منظومه‌ای به عنوان «خسرو و شیرین» نیز منسوب به اوست که در لکهنو به سال ۱۸۷۷ چاپ شده اما در کتاب‌های تاریخ و تذکره‌هایِ معتبر چنین منظومه‌ای را از او ذکر نکرده‌اند.

 

- پیر غلام حَسَن کویهامی و تاریخِ حَسَن- مقاله‌نویس: منظور بَت

پیر غلام حَسن شاه کویهامی (1249هجری/ 1833) در گامرو از قصبه باندی پورا (هندوستان) به دنیا آمد. پدرش – حافظ غلام رسول شیوا (درگذشت: 1228 هجری/ 1871)- صوفی و از دانشمندانِ عربی و فارسی بود که مجموعه اشعارش «مجموعه شیوا» می‌باشد. جدّ آن‌ها – گَنیش کول دَتاتری- از عارفانِ کشمیر بود که به دستِ شیخ حمزه مخدوم اسلام‌آورد و نام شیخ غازی را برایِ او برگزید. نسلِ بعدیِ آن‌ها: شیخ محمّد افضل (از رئیسانِ کشمیر در دوره مغول) و شیخ یعقوب.

غلام حَسن شاه کویهامی تقریباً به تمامِ هندوستان سیر کرده بود و در راوَل‌پَندی (منطقه‌ای در پاکستانِ امروزی) کتابِ ملّا احمد «وقایعِ کشمیر» را به دست‌آورد. به دستورِ والتر راپر لارنس(Walter Roper Lawrence)  – نائب‌السّلطنه وقتِ هندوستان- مامورِ پیمایشِ زمین شد  و وجب به وجبِ کشمیر را گشت. لارنس در کتابِ خود «Valley of Kashmir» فقط در دو جا از حَسَن شاه نام برده است. در دوره مَهاراجا رَنبیر سینگ، قحط‌سالیِ وحشتناکی کشمیر را فرا گرفت. حسن شاه خلافِ وزیراعظم -  شَری پَنّون- شعری به فارسی سروده نزدِ مَهاراجا ارسال کرد و باعثِ عزلِ وزیراعظم شد.

به دستورِ آنَنت رام – وزیراعظمِ وقتِ کشمیر- حَسَن شاه مامور به نگارشِ تاریخِ کشمیر شد. «تاریخِ حَسَن» در 4 جلد نوشته شده است. حَسَن شاه با مطالعه حدودِ 30 کتاب از جمله: «تاریخِ وقائعِ کشمیر- تالیف: ملّا احمد»؛ «واقعاتِ کشمیر- تالیف: خواجه محمّد اعظم»؛ «بهارستانِ شاهی مشهور به رازه تَرَنگ»؛ «تاریخِ حیدر مَلکِ چادورا»؛ «نظاام‌الوقائع- تالیف: مولوی محمّد»؛ «تاریخِ مولوی- تالیف: امیرالدّین پَکلول»؛ «لب‌التّواریخ- تالیف: مولوی بهاءالدّین»؛ «باغِ سلیمان(منظوم)- تالیف: میرسعدالله»؛ «مختصر‌التّواریخ-تالیف: ملّا عبدالنّبی»؛ «تاریخِ هادی- تالیف: محمّد حیات»؛ «پنج مثنوی- از: کلیم-سلیم-کلیم-خصالی-میرالهی در تعریفِ کشمیر»؛ «گلزارِ کشمیر» و «گُلاب‌نامه»- هر دو دیوان کَرپا رام؛ «منتخب‌التّواریخ- تالیف: نارائن کول»؛ «جمع‌التّواریخ- تالیف: بیر بل کاچرو»؛ «تاریخِ فرشته»؛ «ناسخ‌التّواریخ»؛ «تاریخِ رشیدی»؛«واقعاتِ دُرّانی»؛ «قصص‌الهند»؛ «واقعاتِ هند»؛ «گلدسته کشمیر»؛ «جامِ جهان‌نما»؛ «نجیت‌نامه»؛ «فرد افروز»؛ «مفتاح‌الارض» و کتاب‌هایِ انگلیسی مانندِ:

(“Kashmir Handbook”(by: J.Ince); “Northern Barrier of India” (by: Fredrick Drew)

نسخه‌هایِ خطّیِ «تاریخِ حَسَن» در هندوستان: «کتاب‌خانه خانقاه معلّی سَرینَگر» و «کتاب‌خانه اقبال»، دانشگاهِ کشمیر، سَرینَگر است. صاحب‌زاده حَسَن شاه در 1954، مدیرِ محکمه تحقیق و انتشارات بود و کپیِ «تاریخِ حَسَن» را منتشر کرد.  در 61-1960، مدیرِ این محکمه – شَریس پی.اِن.پَتپ- جلدِ چهارمِ «تاریخِ حَسَن» را منتشر کرد. جلدِ سوّم و چهارم را غلام رسول بَت تصحیح کرد.

جلد اوّل درباره جغرافیایِ کشمیر: از درباره خلقتِ آسمان، زمین، اقوامِ مختلفِ دنیا، ستاره‌ها، سیّاره‌ها، مساحتِ کشورهایِ دنیا، جمعیّت و شهرهایِ آنها و غیره شروع می‌شود تا سرزمینِ کشمیر: آب‌وهوا، کوه، دشت، باغ، غار، سنگ، چشمه، رودخانه، غلّات، ادویه‌ها، میوه‌ها، خیابان، توابعِ کشمیر، مسجد، خانقاه، قلعه، معبد، اقوام، نسل، مذهب، لباس.

جلد دوّم درباره تاریخِ سیاسیِ کشمیر: تاریخِ تکمیل: 1302 هجری/ 1885 است. این جلد، به 15 اورنگ تقسیم کرده است: از راجا آرگونَند تا هال گونَند؛ درباره پاندوها از راجا هِرَن دیو تا راسَندَر سین؛ از راجا لو تا راجا بَهو مینو؛ راجا گونَند سوّم تا راجا آری راج؛ از راجا میگواهَن تا راجا بالادَت؛ درباره راجاهایِ کارکوت بَنسی – از راجا درلب درون تا راجا پلاپید؛ درباره خمار راجاها- از راجا اونتی وَرمَن تا راجا شیر وَرما؛ از رایشکر تا دیدارانی؛ از سَنگرام راج تا سه‌دیو؛ از رینچَن تا سلطان حبیب‌شاه (در این اورنگ درباره ورودِ اسلام به کشمیر و میر سیّدعلی همدانی)؛ درباره حکومتِ چَک‌ها. از غازی‌خان تا جلال‌الدّین محمّد اکبر شاه؛ درباره حکومتِ چغتایی‌ها- از جلال‌الدّین اکبر تا ابوالقاسم خان و احمد شاه دُرّانی؛  از احمد شاه دُرّانی تا سردار جّبار خان؛ درباره حکومتِ سیک ها- از هَری سینگ تا مَهاراجا گُلاب سینگ؛ درباره حکومتِ گُلاب سینگ.

جلدِ سوّم درباره اولیاء کرامِ کشمیر: جلدِ سوّم:تاریخِ تکمیل: 1305 هجری است. درباره سادات، فضلا، ریشی ها: سیّد شرف الّدین ملقّب به بلبل‌شاه؛ میرسیّد علی همدانی؛ 219 ساداتِ درجه عالی؛ ریشی‌هایِ کشمیر (از حضرت اویس قرنی تا سوزن ریشی)؛ مشایخ و صلحایِ ربّانی؛  اولیاء الهیِ مجذوب، متبرّکاتِ کشمیر.

جلدِ چهارم درباره شاعرانِ پارسی‌گویِ کشمیر: 118 شاعر به همراهِ نمونه کلامشان آورده شده است.

 

- منشی نَوَل کِشور به طورِ تاریخ‌نگار- مقاله‌نویس: دکتر ثنا کوثر

شهرتِ منشی نَوَل کِشور (1836-1885) در صنعتِ چاپ در هندوستان و دنیا مشهود است. در این مقاله به بُعدِ تاریخ‌نویسی وی اشاره شده است. وی در 1856، پس از دستگیریِ – منشی هَر سُک رای- مالکِ روزنامه «کوهِ نور» در شهرِ لاهور - منشی نَوَل کِشور اداره این روزنامه را برعهده گرفت. در این دوران، با معاونِ فرمانداریِ پَنجاب – کَرنَل ساندرَس الکسیس ایبت- آشنا شد که بعدها به دوستی تبدیل شد. منشی نَوَل کِشور در 1858 «مطبع نَوَل کِشور» را در شهرِ لَکنو بنیان نهاد و در 26 نوامبر 1858، نخستین شماره «اَوَد اخبار» به چاپ رسید. همزمان، کرنل ایبت هم به عنوانِ فرماندار و ناظر به شهرِ لکنو فرستاده شد. در 1863، کرنل ایبت برایِ 15 ماه به انگلستان رفت. رئیسان و بزرگانِ شهرِ لَکنو جشنی برایِ او ترتیب دادند. این جشن سه‌شنبه ساعتِ 3 عصر 24 مارس در چَتَر منزل برگزار شده بود.

منشی نَوَل کِشور کتابی با عنوانِ: «تواریخِ نادرالعصر» به او تقدیم کرد. این کتاب به زبانِ اردو است. نوّاب‌ محسن‌الملک از طرفِ تمامِ رئیسان و بزرگانِ شهرِ لَکنو «سپاس‌نامه» تقدیم کرد. عینِ آن را منشی نَوَل‌کِشور در کتایش نقل کرده است. «تواریخِ نادرالعصر» شاملِ 36 باب است. کتاب در دو بخش است: بخشِ اوّل دربار زندگیِ کَرنَل ساندرَس الکسیس ایبت در هندوستان از 1828 تا 1863.  و برگزاریِ جشنی که به مناسبتِ رفتنِ او به انگلستان برگزار شده است. بخشِ دوّم درباره تاریخِ هندوستان، لَکنو و نوّابانِ اَوَد.

ذکرِ حالاتِ جنابِ کَرنَل؛ رفتنِ جنابِ کَرنَل به انگلستان؛ سپاس‌نامه رئیس‌ها و بزرگانِ شهر؛ جوابِ تشکّرآمیزِ جنابِ کَرنَل به آن‌ها؛ تمهید و تشکّر و اوضافِ جنابِ کَرنَل؛ چند قصیده و شعر؛ ابتدا؛ سلسله راجاهایِ هندوستان؛ در شناختِ علم؛ مذهبِ هندو؛ اوضاعِ هند؛ ساکنانِ هند؛ جدولِ معادنِ هند؛ پادشاهانِ اسلام؛ تسلّطِ کمپانیِ هندِ شرقی در هندوستان و وضعیّتِ کشور در آن زمان؛ زمانِ غدر سالِ 1857؛ دوره ملکه معظّمه انگلستان؛ رونقِ تازه؛ جدولِ حکومت‌هایِ هندوستان؛ جغرافیایِ سرزمینِ اَوَد؛ شهرستان‌هایِ وابسته به اَوَد؛ اَوَد در زمانِ نوّاب سعادت خان بُرهان‌المُلک و نوّاب صفدر جنگ؛ جنگِ میرقاسم خان با انگلیسی‌ها؛ نوّاب شجاع‌الدّوله؛ شورشِ حاکمانِ بَندیل‌کَند؛ وقایعِ احمد خان بَنگَش؛ نوّاب آصف‌الدّوله؛ مرزا وزیر علیخان؛ نوّاب سعادت علیخان؛ نوّاب غازی‌الدّین حیدرپادشاه؛ سلطنتِ نصیرالدّین حیدرپادشاه؛ مُنّا جان؛ نصیرالدّین محمّد علی شاه؛ امجد علی شاه؛ سلطنتِ واجد علی شاه؛ معماریِ لَکنو و آثارِ باستانیِ آن؛ ساکنانِ لَکنو؛ خاتمه.

شایانِ ذکر است که «تواریخ نادرالعصر» برای ِنخستین بار از مطبعِ نَوَل کِشور در شهرِ لَکنو، سالِ 1863 چاپ شد. و سپس با مقدّمه دکتر انوارالحسن (مدیرِ وقتِ گروهِ فارسی و عربی دانشگاهِ لکنو) از کتاب‌خانه شرقی عمومی خدابخش، پَتنا، هندوستان در سالِ 1990 به صورتِ عکسی چاپ شد.

 

 این شماره مجلّه «دبیر »را می‌توانید از این‌جا دانلود کنید.

 

منبع: پایگاه خبری نسخ خطی (بساتین): لیلی عبدی خجسته

بازدید:491