عمارت میرزا حسن مستوفی‌الممالک در شهر تهران  

 

مقدمه

عمارت مستوفی الممالک متعلق به حسن مستوفی الممالک است. وی فرزند میرزا یوسف آشتیانی است. این عمارت در منطقه 12 تهران ناحیه 3 (محله سنگلج)، چهارراه گلوبندک کوچه شهید سعید بادامچی کوچه چال حصار، بن‌بست کوی مستوفی قرار دارد. در عمارت بسته است. با توجه به قدمت این خانه، احتمال دارد که در صورت عدم رسیدگی بجا و مناسب، به‌مرور و با گذشت زمان، تخریب شود. به نظر می‌رسد اگر تعمیراتی در این منزل صورت گیرد، علاوه بر آنکه از تخریب آن جلوگیری می‌شود، می‌تواند به‌عنوان موزه، مورد بازدید ایران‌دوستان و فرهنگ‌دوستان قرار گرفته و معماری عصر قاجار را بازگو کند. در نوشتار حاضر به زندگانی و خدمات میرزا حسن مستوفی‌الممالک و عمارت باقی‌مانده از وی پرداخته‌ایم.

 

1. میرزا حسن مستوفی‌الممالک

همواره انسان‌های خیراندیش در طول تاریخ بوده‌اند. انسان‌هایی که به مردم خدمت می‌کردند و مردم را دوست داشتند. سعیشان در برآورده‌کردن نیازهای قشر کم‌درآمد جامعه بود. از جملۀ چنین انسان‌هایی می‌توان از میرزا حسن مستوفی‌الممالک نام برد.

میرزا حسن مستوفی‌الممالک(۱۳مهر۱۲۵۴ –۶ شهریور۱۳۱۱) در آشتیان به دنیا آمد. وی معروف به «آقا»، (صادق حضرتی، رجال و مشاهیر آشتیان، ص28) دولتمرد ایرانی و پنج دوره نخست‌وزیر ایران (رئیس‌الوزراء) در دوره قاجار و یک دوره نخست‌وزیر ایران در زمان سلطنت رضاشاه بود (جمعاً شش دوره). مستوفی الممالک، از معدود رجال قاجاری بود که نزد رضاشاه احترام داشت.

میرزا حسن فرزند میرزا یوسف آشتیانی و شکر خانم بود. خاندان او بیش از یک قرن مقام و لقب مستوفی‌الممالکی (وزیر دارایی) داشتند.

میرزا حسن مستوفى‌الممالک پسر میرزا یوسف مستوفى‌الممالک، متولد 1292 قمرى در شش یا هفت سالگى با لقب مستوفى‌الممالکى رئیس دفتر استیفا (وزارت مالیه) شد و میرزا هدایت وزیردفتر سمت سرپرستى او را در کارهاى ادارى یافت و چون مستوفى دوم یعنى میرزا یوسف درگذشت، همۀ کارهایى که داشت به استثناى صدارت به یگانه پسرش میرزا حسن تعلق گرفت و میرزا هدایت همچنان از او نیابت مى‏کرد و ناصرالدین شاه هم همان احترام پدرش را براى او قائل بود. مستوفى همچنان بر سر کار بود تا در سلطنت مظفرالدین شاه در 1318 قمرى سفرى به اروپا رفت و هفت سال در پاریس اقامت نمود و در این مدت غالباً هرروزه، ده‌دوازده‏ نفر از ایرانی‌ها مهمان او بودند و وقتى هم که به ایران برگشت مورد احترام عمومى و در حقیقت فرد شاخص ملى بود. چه مردى بود رئوف و مهربان و در دوستى ثابت و به تمام معنا «آقا» و در عین‏ حال وطن‏پرست. مستوفى با میرزا على‌اصغر خان اتابک به ایران بازگشت و در کابینۀ اتابک وزیر جنگ شد و پس از استقرار مشروطیت پانزده بار وزیر و یازده بار رئیس‌الوزرا شد و غالباً هم از تهران به نمایندگى انتخاب مى‏شد. از دورۀ هفتم به بعد نمایندگى را نپذیرفت. در ششم شهریور 1311ش که در خانۀ میرزا رضا خان حکمت (سردار فاخر) مهمان بود حالتى شبیه سکته به او دست داد و با اینکه دکتر مهدى ملک‏زاده در مقام معالجه برآمد علاج سودى نداد و مستوفى درگذشت. جنازه او از اختیاریه تا ونک تشییع و در مقبرۀ خانوادگى در ونک در جوار پدرش مدفون شد و داستان مرگ او همچنین در تردید و ابهام باقى ماند (محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران، ج‏2، ص493). هم‌اکنون مقبره خانوادگی مستوفی، داخل دانشگاه الزهرا÷ قرار گرفته است.

پدر وی، میرزا یوسف آشتیانی (۱۲۲۷ق- ۱۳۰۳ق)، از رجال بانفوذ دوره قاجار در عهد ناصرالدین شاه است. وی ملقب به مستوفی‌الممالک و از جناح محافظه‌کار دربار قاجار و از مخالفان میرزا حسین‌خان سپهسالار و اصلاحات او بود.

در کتاب افضل التواریخ درباره درستکاری حسن مستوفی چنین آمده است:

میرزا حسن‏ مستوفى‏، منشى‏باشى وزارت دفتر، که سابقاً در صدارت میرزا یوسف آشتیانی،‏ منشى‏باشى بود، به لقب کمال‌الدوله و منصب استیفا از درجه‏ اول نائل گردید. این شخص از مردمان صحیح و درست روزگار است. با سلامت عقل و ملایمت طبع و نهایت صحت کارى زندگانى مى‏کند؛ و از مبالغ خطیر مداخل چشم پوشانیده، ابداً اهل رشوه و تعارف نیست؛ و از منشیان با سواد این دوره است که بر منشیان سایر ادارات دولتى، رجحان دارد و وجود مغتنم محترمى است (غلامحسین افضل الملک، افضل التواریخ، ص96).

مستوفى الممالک از شریف‌ترین و قدیم‌ترین خانواده‏هاى ایران و به آزادى‏خواهى و درستى و وطن‏دوستى معروف بود و همواره شاه و مردم او را مورد احترام و عزت قرار داده‏اند (احمدعلى سپهر، ایران در جنگ بزرگ 1914-1918، ص46).

حسن مستوفى از هفت سالگى مستوفى‌الممالک بود و زیر نظر میرزا هدایت وزیر دفتر (پدر دکتر محمد مصدق) به خدمت حاضر مى‏شد. (محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران، ج‏2، ص463)

 

حسن مستوفی‌الممالک

 

میرزا یوسف آشتیانی

 

از رجال سرشناس قاجار، میرزا عیسی خان وزیر تفرشی (متوفای 1310ق) است. میرزا عیسى نایب‌الحکومه تهران (وزارت تهران و پیشکارى حکومت) و ریاست خالصجات و وزارت و پیشکارى (معاونت) کامران‌میرزا نایب‌السلطنه است. میرزا عیسی خان وزیر شوهرخواهر میرزا یوسف مستوفى‌الممالک (صدراعظم ناصرالدین شاه) (داریوش شهبازی، روایتی از تهران قدیم، ج1، ص189ـ190) و شوهر عمه میرزا حسن است. عیسی خان وزیر به‌همراه برادرزاده‌اش، محمد انتظام‌السلطنه (بینشعلی)، در ضلع جنوب غربی پارک‌شهر تهران در داخل مسجدی مدفون هستند. از آنجا که میرزا عیسی فرزندی نداشت، میرزا حسن مستوفى‌الممالک علاوه بر ارث پدرى، از عمۀ خود، زن میرزا عیسى‏ وزیر، هم ثروت هنگفتى به ارث برد و همه را در راه آقایى خرج کرد. (محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران، ج‏2، ص493)

 

2. عمارت میرزا حسن مستوفی‌الممالک در محله سنگلج تهران

عمارت مستوفی‌الممالک جایی است که در آن اولین کابینه مشروطیت تشکیل شده است و به همین دلیل به آن لقب خانه سیاسی تهران را داده‌اند. در دورانی یکی از صاحب‌منصبان قاجار به نام حسن مستوفی‌الممالک در آن زندگی کرده است و به همین دلیل نام مستوفی‌الممالک را روی آن گذاشته‌اند. این عمارت متعلق به دوران قاجار است و قدمتی ۱۲۵ساله دارد.

این بنا اکنون متعلق به شرکت پست و در تملک وزارت ارتباطات است و به همین دلیل، نمی توان از آن بازدید کرد. این اثر در تاریخ ۲اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. معماری عمارت به شیوه فرانسوی است و براساس طرحی از خانه‌های پاریس ساخته شده است. متأسفانه این خانه روزبه‌روز در حال تخریب است و به‌شدت در معرض آسیب قرار دارد. این خانه ۱۶۰۰ مترمربع بوده و از دو بخش عمارت و حیاط تشکیل شده است. حیاط شامل درختان سرسبز در یک سمت و استخری در وسط است. بنابر شواهد تاریخی، ظاهراً این عمارت در ابتدا در وسط باغ بزرگی قرار داشته است که به‌احتمال تا محدوده حسن‌آباد امتداد داشته است و به‌مرور و با ساختمان‌سازی‌ها، باغ از بین رفته و عمارت اصلی باقی مانده است. به باغ حسن‌آباد در یکی از منابع معتبر تاریخی اشاره شده است:

«باغ حسن‏آباد واقع در شمال غربى داخله تهران از ابنیه مرحوم میرزا یوسف صدر اعظم که به نام فرزند ارجمندش میرزا حسن‏ مستوفى‏‌الممالک است.» (محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران، ج‏1، ص122)

خانه مستوفی یکی از مهم‌ترین لوکیشن‌های سینمای ایران بوده و فیلم‌هایی همچون سلطان صاحبقران، عروسی خوبان، دلشدگان، سریال شهرزاد، و… در این خانه فیلم‌برداری شده است. درباره این عمارت 2 مستند ساخته شده است:

الف) مستند «تهران که باغ بود» در سال 1357 به کارگردانی حسن کاوه‌زاد.

ب) مستند «خونه».

این عمارت تاریخی از دیگر خانه‌های قدیمی تهران متمایز است، چرا که تاکنون احیا و مرمت نشده و شکل اولیه خود را حفظ کرده است.

اخیراً وزیر ارتباطات (محمدجواد آذری جهرمی) پس از پیگیری وضعیت خانه مستوفی‌الممالک، از مرمت و احیای این بنای تاریخی خبر داد. وی در پست اینستاگرام خود به تاریخ این خانه و مستوفی‌الممالک پرداخته و چنین نوشته است: «میرزا حسن مستوفی‌الممالک، از مشاهیر معاصر ایران است. او در چند کابینه دوره قاجار رئیس الوزرا یا وزیر بوده و به‌عنوان نخستین وزیر پست و تلگراف و تلفن شهرت دارد. خانه ارزشمند این شخصیت تاریخی در قلب بافت تاریخی تهران از حدود دو دهه پیش در اختیار وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار داشت اما اقدامی برای مرمت و احیای آن انجام نشد. با اهتمام مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارتخانه، طرح احیای این خانه تاریخی کلید خورد.» ظاهراً قرار است عمارت مستوفی‌الممالک با همکاری سازمان نوسازی شهرداری تهران مرمت و احیا شود.

سردر یکی از اتاق‌های عمارت، سنه 1311 حک شده است. مشخص نشده است که مقصود سال شمسی است یا سال قمری. با توجه به اینکه میرزا حسن مستوفی‌الممالک در ۶شهریور۱۳۱۱، از دنیا رفته است و در این عمارت هم ساکن بوده است، پس قطعاً مراد از تاریخ مذکور قمری است و به تاریخ شمسی می‌شود، 1272. یعنی ساخت خانه در سال 1272 شمسی به پایان رسیده است و در آن زمان میرزا حسن، 18 ساله بود.

 

سردر یکی از اتاق‌های عمارت، سنه 1311 حک شده است

 

نمای داخلی عمارت مستوفی‌الممالک

 

نمای بیرونی عمارت مستوفی‌الممالک

منابع و مآخذ

1.        افضل‌الملک، غلامحسین، 1361ش، افضل التواریخ‏، محقق و مصحح: منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان‏، تهران: نشر تاریخ ایران‏، ج اول.

2.        اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1374، چهل سال تاریخ ایران‏، محقق و مصحّح: ایرج افشار، تهران، ناشر: اساطیر، چ دوم‏.

3.        حضرتی، صادق، 1382، رجال و مشاهیر آشتیان، قم، انتشارات الماس، چ اول.

4.        سپهر، احمدعلى، 1336ش، ایران در جنگ بزرگ 1914- 1918، تهران: چاپخانه بانک ملى ایران‏.

5.        شهبازی، داریوش، 1397، روایتی از تهران قدیم، ج1، تهران، انتشارات سایه‌بان هنر، چ اول.

 

 

بازدید:1911