اسماعیلیه را بهتر بشناسیم
[1398/08/19]
بازخوانی کتابه‌های قبور رهبران اسماعیلیه در اَنجِدان/ محسن اسماعیلی انجدانی
فرقه اسماعیلیه یکی از جریان‌های مهم انشعابی تشیّع بودند که خود را منسوب به اسماعیل فرزند پیشوای ششم شیعیان می‌دانستند. عمده تمرکز این فرقه در مصر بوده است؛ اما آنها حضور فعال و چشمگیری نیز در ایران داشته‌اند. پس از حمله‌ی مغولان اعضای این فرقه از الموت که مقر اصلی شان بوده است، به آذربایجان و عراق رفته و در آنجا سکنی گزیدند. پس از آن، از آذربایجان به انجدان مهاجرت کردند تا دوره‌ای مهم در تاریخ این روستای استان مرکزی آغاز شود. انجدان با توجه به ساختار طبیعی قلعه مانند و موهبت آب‌های دائمی و فاصله‌ی آن با شهرهای شیعه‌نشینی چون کاشان و قم و ری از حدود شش سده پیش به عنوان مقری مناسب و دائمی برای امامان قاسم‌شاهی و رهبری نزاریان محسوب می‌شده است. امامان قاسم‌شاهی با ایجاد سیستمی اصولی و متمرکز و احاطه و اشراف رهبران آن نسبت به انجام امور محوله از سوی دائیان و حجت‌های خود و همچنین بسط و گسترش مناطق تحت نظارت خود با ترغیب و تشویق مردم برای گرایش به مذهب خود،و با تأسیس حوزه‌های علمیه و کتابخانه دست به مکتوب کردن اندیشه و اعتقادات خود زدند. با این حال هنوز هم بسیاری از وقایع، تفکرات و اقدامات آنها برای پژوهشگران به دلیل تقیه، سرّی بودن برخی اقدامات و از بین رفتن آثار به خاطر تحت تعقیب بودن از سوی حکمرانان وقت به دلیل نوع تفکر و اعتقادات دینی و همچنین ارتباط آنها با جماعاتی چون حروفیه و پسیخانیان و نوع اندیشه سیاسی شان، مبهم و تاریک است.
تاریخ اسماعیلیان به خصوص در دوره‌ی پس از مصر و الموت و با توجه به حضور شخصیتی همچون حسن صباح و نوع مبارزات وی و افسانه‌های گفته شده در این باره و همچنین مذهب آنها که شاخه‌ای از تشیع محسوب می‌گشته در طول تاریخ سیاسی، دینی و اجتماعی خود، همواره مورد توجه‌ی مردم و پژوهشگران بوده است. این فرقه از مهم‌ترین فرقه‌های شیعه محسوب می‌شده‌اند و در جهان اسلام بسیار تاثیرگذار بوده‌اند. فرقه‌ای که تا قبل از مغول‌ها فعالیت چشمگیری داشته‌اند؛ اما با حمله مغول‌ها به ایران این فرقه به حاشیه رانده شد. از فعالیت‌های اسماعیلیان پس از سقوط الموت و تا دوره‌ی احیاء در حدود 850 هجری اطلاعات آنچنانی در اختیار ما نیست. پس از مغول‌ها و کوچ آنها به شمال غرب و کرمان و در نهایت استقرارشان در نواحی مرکزی دوره‌ی جدیدی در حیات اسماعیلیه آغاز می‌شود.
روستای اَنجِدان از روستاهای استان مرکزی یکی از مراکزی بود که اسماعیلیان آنجا را برای اقامت خود برگزیدند. آنها نزدیک به سه قرن در این ناحیه حضور داشتند و تأثیرات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای چشمگیری برجای گذاشتند. حضور امامان قاسم‌شاهی در انجدان موجب انسجام دوباره‌ی اسماعیلیان شد و آنها و پیروانشان توانستند برای برگرداندن پایگاه سیاسی و اجتماعی فرقه‌ی خود به دوران الموت یا حتی فاطمیان مصر، گام های محکمی بردارند.
در این مقاله کوشیده شده ضمن معرفی چند تن از امام قاسم‌شاهی، با استناد به گزارش‌های اساتید پیشرو در این زمینه و پژوهش در اسنادی چون سنگ‌ها، بناها و کتیبه‌ها، چرایی انتقال مقر امامت نزاریان به اَنجِدان و اقدامات و تحرکات آنها در این منطقه بررسی گردد. با بررسی برخی از منابع موجود مربوط به نزاریان قاسم‌شاهی اختلافات تاریخی مشاهده شده که در این مقاله ذیل نام یا رویداد مربوط به آن تلاش شده است این موارد اصلاح شود.
این مقاله در بیست و یک گفتار در باره نسخه‌های خطی ، دفتر 15 ، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، زیر نظر رسول جعفریان ، پائیز 1398 منتشر شده است.
سنگ فرمان شاه عباس به شاه خلیل‌الله اول؛ عکس از محسن اسماعیلی انجدانی، 1397
محسن اسماعیلی انجدانی
برای دریافت مقاله، به فایل زیر مراجعه کنید.