ایران‌نامه، دستاورد تحقیقات دانشگاهی در سفر به چهل شهر ایران  

 

     اوایل فصل بهار به‌ویژه ایام نوروز بهترین فرصت برای مطالعه و بازدید از مناطق تاریخی و گردشگری ایران است. اکثر علاقمندان به ایرانگردی و راهنما‌ها و مراکز جذب توریست، برای معرفی هر چه بهتر مکان‌های توریستی در پی منابع و کتاب‌های جدید ایران‌شناسی هستند.

    «ایران‌نامه»، یکی از منابع جدیدی است که بر اثر مشاهدات روزانه نویسنده و دستاورد تحقیقات دانشگاهی چهل شهر از شهرهای کشور در دهه چهل نوشته شده است.

 این سفرنامه می‌تواند به عنوان منبع ایرانگردی در حوزه مفاهیم تاریخی، جامعه‌شناختی، مردم‌شناختی، آداب و رسوم،  زندگی شهری و روستایی و حتی دیگر مولفه‌های علوم انسانی و در برخی موارد مانند: هنر و معماری و آثار باستانی که در اقصی نقاط کشور مشاهده شده می‌تواند در ایام نوزوز 1398، به عنوان یک کتاب مرجع مورد مطالعه بسیاری از گردشگران قرار گیرد. در این راستا شهرها و مکان‌هایی که در این کتاب ذکر شده برای بازدید علمی و فرهنگی محققان، پژوهشگران و دانشجویان معماری و گردشگران نوروز و برای عموم معرفی می‌شود.

 

ایران‌نامه: چهل نامه، چهل شهر (1344-1348)

     مؤلف در پیش گفتار قبل از هر چیز اظهار می‌دارد در دهه 1340 به مدت 4 سال همراه گروه، برای مأموریت تحقیق و مطالعات اقتصادی به اقصی نقاط کشور سفر کرده‌اند و پس از اتمام مأموریت‌ها، حاصل چهار سال تحقیقات این گروه طی گزارشات اقتصادی، (همان موقع) توسط «سازمان برنامه» به طور اختصاصی چاپ و منتشر شده است. لذا بر این اصل علاقمندان می‌توانند آن تحقیقات علمی را از مرکز مربوطه تهیه و مطالعه کنند. اما آنچه در ایران نامه نوشته شده، مطالبی است که آقای حقگو در موقعیت‌های به‌دست آمده آنها را یادداشت و با عکس‌هایی مستندسازی کرده‌اند که امروزه نایاب و منحصر به فرد بوده و کلیه عکس‌ها سیاه و سفید هستند.

  

  وی در ادامه، گروه تحقیقاتی شامل اساتید و محققان برجسته کشور را که با آنها همسفر بوده، برای علاقمندان چنین معرفی کرده است: «...زنده‌یاد دکتر حسین پیرنیا، بنیانگذار و رییس وقت مؤسسه تحقیقات اقتصادی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران؛ زنده‌یاد دکتر هوشنگ ساعدلو رئیس گروه تحقیق، خانم فرشید افشار، دکتر احمد فرجی دانا، دکتر حسن حسنی، دکتر محمد مهدی بهکیش، دکتر سعید نوری نایینی، دکتر محمود دانشمند، دکتر کوروش محجوب و مهندس حسین شاپوری و مهندس احمد جلالی و مهندس محمد صادق دانش آشتیانی، دکتر مسعود منصوری، احمدرضا برومند، دکتر حسین عظیمی و خانم فاطمه نیشابوری و... بوده‌اند».

 

کتاب حاضر حاصل بازدیدهای این گروه از شهرهای مختلف است. این سفرنامه با پیش‌گفتار شروع می‌شود که توضیحاتی در مورد طرح‌های تحقیقاتی دارد و هدف از انتشار کتاب را بیان می‌کند؛ سپس متن کتاب آغاز می‌گردد.

 

 

محتوای کتاب

     متن کتاب ایران نامه به ترتیب الفبای «نام شهر» تنظیم شده است، در صورتی که از نظر تاریخ حضور در آن شهرها با هم فرق می‌کنند. ایران‌نامه مجموعه‌ای است که از چهل نامه تشکیل شده و هر یک از نامه‌ها در حاشیه سفرهای گروه تحقیقاتی دانشگاه تهران که چهل شهر از نقاط کشور را مورد مطالعه قرار داده اند، یادداشت شده است.

     مؤلف در این سفرها ضمن انجام مأموریت مطالعاتی و تحقیقاتی که در طول 4 سال (از سال 1344 تا 1348) به طور متناوب و طی چند مرحله زمانی انجام شده، فرصت را غنیمت شمرده و مشاهدات از آداب و رسوم و آثار چشم نوازی را که می‌دید عکس و یادداشت تهیه کرده است. وی در پیشگفتار چنین بیان می‌کند: «... دوره مطالعات به طور متناوب چهار سال به طول انجامید. به هر شهر و دیار و کوره دهی که می‌رسیدیم، در کنار پرسش نامه‌های تحقیقاتی، مشاهدات روزانه خود را یادداشت و بعد آن را به صورت نامه نوشتم. البته غیر از دو سه نامه اولیه، بقیه را ارسال نکردم، ولی به عنوان یک روش نگارش سفرنامه و خاطره نویسی در چارچوب نامه حفظ شده ...» که آن نامه‌ها متن کتاب را تشکیل داده‌اند.

 

اهمیت کتاب

      نویسنده کتاب، آنچه را در آن نامه‌ها نوشته و یادداشت کرده، اکنون به شکل کتاب و سفرنامه تدوین نموده و شیوه زندگی، فرهنگ و ادب و مسائل اجتماعی و اقتصادی کشور که در پنجاه و اندی سال قبل(یعنی سال 1344...) وجود داشته برای آیندگان به رشته تحریر در آورده است. مسائلی که در مقایسه با وضعیت کنونی خیلی متفاوت و شاید برخی از آن‌ها برای نسل جدید باور نکردنی باشد!

 

موضوع نامه‌ها راجع به هر شهر عبارتند از:

 

نامه اول و دوم: به اصفهان و ساخت سد زاینده رود و «حق آبه» که توسط شیخ بهایی برای کشاورزان تعیین کرده بود ، و احداث ذوب آهن و غیره اختصاص دارد.

     اولین سفر در 5 تیر 1345 و اولین مأموریت گروه، کار تحقیقاتی که از طرف دانشگاه تهران، با هدف مطالعه حوزه آب خور زاینده رود و درباره پیش مطالعات ساخت «سد زاینده رود» می‌باشد.

   نویسنده در سفر به اصفهان ضمن انجام پروژه تحقیقی، آنچه در اصفهان جالب بوده را توصیف کرده است. اماکن تاریخی اصفهان از جمله: میدان نقش جهان، کوه آتشگاه، برج‌ها و کبوترخانه‌ها، زاینده رود و پل‌های آن و بازدید از شهرها و روستاهای حاشیه زاینده رود از سرچشمه تا پایان آن به طول 420 کیلومتر را مورد مطالعه قرارداده اند و ضمن آن، مشاهدات خود را در این کتاب آورده که خواندنی است. از جمله: استفاده از دوچرخه در شهر اصفهان که در آن زمان کارگر و کارمند و بازاری‌ها با دوچرخه سرکار می‌رفته اند! و به عنوان «جولانگاه دوچرخه» معرفی کرده است. نا گفته نماند که مردم اصفهان هنوز هم از دوچرخه و موتور سیکلت استفاده می‌کنند! و این کاملاً حقیقت دارد چون اصفهان شهری است مسطح و دوچرخه سواری در آن شهر راحت است.

 

نامه سوم و چهارم: به مناطق چهارمحال و بختیاری بویژه شهرکرد و شهرها و روستاهای آن پرداخته، پای صحبت کشاورزان نشسته و از صنایع دستی و کسب و کار و فعالیت زنان نیز مطالب جالب و خواندنی گردآوری کرده اند.

  

  مؤلف نامه پنجم را به یونان کوچک (شهر نائین) از توابع اصفهان اختصاص داده است. این شهر کهن را چنین توصیف می‌کند: «.... نائین، شهر نام آوران در علم و سیاست و به عزّت مشهور و شهر قدیمی است. صنعت قالی دست بافت آن شهرت جهانی دارد، عبا و کرباس می‌بافند و معروفترین معادن سرب و مس و ... در این شهرستان می‌باشد...» سپس به معرفی آثار باستانی این شهر پرداخته. در مورد مصلای نائین و آب انبارها، مسجد جامع و بازار و دیگر اماکن نیز اشاره کرده است.

 

 

نامه ششم: شهر یزد شهر قنات و بادگیرها

 

 نامه هفتم: شهر رفسنجان شهر پسته

 

نامه هشتم و نهم و دهم: به کرمان و شهرها و روستاهای تابع آن پرداخته است. نویسنده در فصل تابستان بویژه ماه‌های تیر و مرداد را در استان کرمان ضمن انجام تحقیقات محوله به توصیف این شهر مهم و شهرستان‌ها و روستاهای آن توجه داشته، از جمله شهر «ماهان» مدفن شاه نعمت اله ولی، و به شعر معروف آن عارف چنین اشاره می‌کند:

« ما خاک را به نظر کیمیا کنیم                    صد درد را به گوشه چشمی دوا کنیم»

و یک بیت شعر حافظ که نشان از اخلاص نسبت به آن عارف بزرگ می‌باشد اشاره می‌کند:

« آنان که به نظر خاک کیمیا کنند               آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند؟»

    مؤلف از نشستن با زارعین، کدخدایان، خانه‌های روستایی، مساجد، بازار و صنایع دستی، و مدارس و سپاهیان دانش و محصولات کشاورزی استان کرمان را ذکر کرده اند. بعضی از آن‌ها (از جمله ارگ بم) شاید دیگر اثری از آن‌ها باقی نمانده باشد و یا تغییر کرده باشد. همچنین عکس‌های کاملاً طبیعی که گویای مشکلات مردم است توسط مؤلف عکاسی شده، در همه نامه‌ها بهره گرفته و زیر هر عکس آن را شرح داده است.

 

نامه یازدهم: به توصیف جزیره قشم و بندرعباس

 

نامه دوازدهم: را به ارگ بم اختصاص داده اند.

 

نامه سیزدهم: به سیستان و بلوچستان و شهر زاهدان و آداب و رسوم و بازار و ورود قطار مسافربری پاکستان که هر هفته یکبار به زاهدان می‌آمده، و به زندگی بلوچ نیز اشاره کرده است.

 

  در نامه چهاردهم و پانزدهم: به شهرهای بیرجند و قائن و گناباد، در مورد بناها و مراکز آن‌ها و همچنین به شرایط اقتصادی و کشاورزی به محصولات طبیعی مثل زعفران و گیاهان دارویی- طبی که در این شهر بدست می‌آید مانند: عناب، گل گاوزبان و دیگر محصولات اشاره کرده است. از ورود گروه تحقیقات شرکت سهامی زراعی به روستایی در نزدیکی قائن  که زلزله یکسال قبل «تاریخ 9/6/1347 » آن را ویران کرده بود نیز مطالبی در مورد فعالیت آن گروه ذکر گردیده است.

 

نامه شانزدهم و هفدهم و هیجدهم: نیز به توصیف شهر نیشابور شهر سرسبز و خرّم، شهر نامداران و شاعرانی چون خیام و عطار و کمال الملک و شهر فیروزه ایران و محصولات کشاورزی و در کنار آن قدمگاه حضرت امام رضا (ع) نیز توصیف شده است. و بعد جهت زیارت امام رضا(ع) عازم مشهد مقدس شده و از حرم امام رضا (ع) و مسجد گوهرشاد موزه حضرت و بازار و دیگر اماکن مشهد مطالبی ارائه شده است.

 

نامه نوزدهم تا بیست و سوم: به توصیف خطّه و مسیر شمال از قوچان و گرگان شروع، به بابل و لاهیجان، رشت و فومن و سپس به انزلی ختم می‌شود.

 

نامه بیست و چهارم الی بیست و هفتم: به استان آذربایجان و شهرهای معروف آن از جمله اردبیل و تبریز و دریاچه رضائیه. از نظر کشاورزی و آبیاری و محصولات آن دیار مطالبی به رشته تحریر در آمده است.

 

نامه بیست و هشتم تا نامه سی و یکم: به شهرهای استان کردستان از جمله مهاباد، سنندج و مریوان و چند شهر دیگر، هم جاهای دیدنی آن منطقه زیبا را توصیف کرده و هم از نظر جمعیت شناسی و زمین کشاورزی آن منطقه کوهستانی، محصولات کشاورزی، آداب و رسوم و سنن و تجارت در شهرهای مرزی مانند: مریوان با عراق و بازارچه‌های مرزی، پیشرفت اصلاحات ارضی، دهات و روستاهای مرزی و صعب العبور که هیچ چاره ای نداشته و فقط از طریق اسب و قاطر جهت تحقیق امکان رفتن به آنجاها میسر بوده و عکس‌هایی که توسط مؤلف گرفته شده، نشان از تلاش مردم سخت کوش استان کردستان است. مطالعه ساختار جغرافیایی و اجتماعی استان کردستان که در دهه چهل توسط مؤلف ثبت شده، برای نسل امروزی بسیار جالب و می‌تواند هیجان انگیز باشد.

 

نامه سی و دوم: به استان کرمانشاه بویژه به آثار باستانی و کتیبه‌هایی که در بیستون وجود دارد اختصاص یافته است.

 

نامه سی و سوم و سی و چهارم: مربوط به لرستان است. مؤلف همراه با گروه، ماه‌های شهریور و مهرماه 1348 برای تحقیقات دانشگاه تهران، در لرستان سپری کرده اند که آقای حقگو در حاشیه تحقیقی که از شهرها و روستاها و دهات لرستان داشته اند به توصیف آن منطقه« لر نشین» نیز می‌پردازد، به نکات جالبی برخورد می‌کند که جالب و خواندنی هستند. ابتدا به توصیف شهر بروجرد و شهرستانها و روستاهای اطراف آن می‌پردازد.

ایشان لهجه لری و آداب و رسوم و تاریخ لرستان، و بعد شهر بروجرد و قلعه‌ها و سپس مشاهدات خود از وضع سخت روستانشینان که در دهه چهل وجود داشته و عدم بهداشت و تغذیه مناسب، پرداخته و راجع به کار سخت زن‌ها که دوشا دوش مردان کار می‌کرده اند نیز چنین ذکر می‌کند: «.... زنهای لر پر کارترین و زحمت کش ترین مردم روزگارند. از صبح تا شام کار می‌کنند و چه سخت در صحرا و یا پشت بام کارهایی مانند تمیزکردن گندم، کاه شستن و پختن نان و پرورش دام و در اوقات بی کاری سرگرم جمع آوری پهن(فضولات) گاو و گوسفند می‌شوند. چون در زندگی روستاییان لر، نقش مهمی دارد. ...(این امر) به عنوان یک منبع انرژی (رجوع به نامه چهلم) در اغلب دهات منطقه غرب کشور مرسوم است...».

 

 

نامه سی و پنجم تا نامه سی و نهم: سفر به استان فارس، شهر شیراز و داراب اختصاص دارد که در مورد دیدنی‌ها و زندگی شهری و روستایی و عشایری و فعالیت کشاورزی و اقتصادی این دو شهر نیز آنچه را دیده اند بیان شده که جالب و خواندنی است.

گروه تحقیق در بین روستائیان به مصاحبه و گفت و گو پرداخته و در مورد تولیدات، محصولات کشاورزی و اوضاع آبادی‌ها به جمع آوری اطلاعات پرداخته اند.

 

 

نامه چهلم: قسمت پایانی کتاب ایران نامه، به شهر همدان اختصاص دارد. مؤلف هدف از سفر به این شهر را چنین بیان می‌کند: «... این سفر را گروه صنایع سنگین مؤسسه تحقیقات اقتصادی دانشگاه تهران سازماندهی کرده بود. هدف از این سفر دیدار از "طرح تولید گاز متان از تپاله گاو"، در یکی از دهات همدان بود...» آقای جمشیدحقگو در فرصت‌های خارج از برنامه در این شهر نیز تمام بازدیدهایی که از آثار باستانی و از جای جای همدان داشته مانند: گنج نامه، مقبره ابن سینا، مقبره باباطاهر و همچنین شهرهایی مانند: لاجین، شهر سفالگری ایران، و دیگر روستاها داشته اند را به رشته تحریر در آورده که به نوبه خود ارزش تاریخی دارد.

 

 متن کتاب ایران‌نامه با چهلمین نامه خاتمه و در انتها با ذکر منابع و نمایه به پایان می‌رسد.

 

کتاب «ایران‌نامه» با شماره ثبت 78389 در کتابخانه ایران‌شناسی مجلس شورای اسلامی  موجود است و در اختیار پژوهشگران محترم قرار دارد.

 

 ایران‌نامه: چهل نامه؛ چهل شهر (1344-1348)، نویسنده: جمشید حقگو، تهران: رسانش نوین، 1396، 386 صفحه، مصور، 200000ریال، 1000 نسخه

 

 

 

بازدید:483