جلسه: 124 صورت مشرورح روز شنبه 23 شهر رجب 1328  

مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، دوره‏2

 

 

جلسه: 124

صورت مشرورح روز شنبه 23 شهر رجب 1328

 

مجلس سه ساعت قبل از ظهر در تحت ریاست آقاى ذکاء‌الملک تشکیل شد و صورت جلسه روز پنج شنبه را قاى معاضد‌الملک قرائت نمود.

رئیس- در صورت مجلس اگر ملاحظه هست بفرمایید.

 (راپورت شعبه سوم را آقاى مرتضى قلیخان قرائت نمود).

که شعبه روز سه شنبه پنجم رجب به ریاست دکتر حیدر میرزا نایب رئیس تشکیل و چون آقاى حسنعلى خان از مخبرى شعبه استعفا داده بودند براى انتخاب یک نفر مخبر اخذ رأى شده آقاى مرتضى قلی خان به اتفاق آراء منتخب شدند بعد براى انتخاب دو نفر به عضویت کمیسیون عرایض و مبتکرات رأى گرفته شد دکتر حیدر میرزا و مبتکرات رأى گرفته شده دکتر حیدر میرزا به عضویت مبتکرات و آقاى ادیب‌التجار به عضویت کمیسیون عرایض به اتفاق انتخاب شدند.

شیخ الرئیس- خاطر محترم نمایندگان و سایر آقایان آگاه و قریب‌العهد است که چند روز قبل از این از طرف مجلس مقدس یک هیئت شش گانه که با کمال افتخار می‌توانم عرض کنم (و ساد‌سهم بنده) و چون این بنیان مقدى را که کهف آمال این ملت می‌دانم به این نسبتى که عرض کردم افتخار می‌نمایم از طرف مجلس مقدس براى ایفاى دو مأموریت مبعوث شدیم یکى این که اصناف و کسبه را تامین بدهیم که به همین زودی‌ها قتله حجت الاسلام شهید سعید را دستگیر خواهند کرد یکى دیگر این که احکام صادره از آیات الله به زودى به موقع اجرا گذارده خواهد شد چون اصناف نهایت اطمینان را به قول رسمى و آمد صادره از مجلس داشتند با کمال احترام تلقى به قبول کرده و دکان‌ها را باز کرده و چنانچه تا به حال معمول است به کارهاى ترحیم و فاتحه خوانى مشغول شدند و حالا چند روز است از وعده ما می‌گذرد و اصناف را عموم اهل مجلس و مخصوصاً این چند نفرى که از مجلس انتخاب شده بودند اعتراض دارند و بنده از طرف خود به آنها می‌دهم که به اصطلاح شما‌ها هر نوع پروتست و اعتراض بکنند زیرا که پیش از این اگر یک آدم غیر معروفى در یک دهکده کشته می‌شود فورى قاتل معلوم می‌شود من تعجب می‌کنم و هم نمی‌توانم خود را به یک جهتى تسلى بدهم و از این خیال آسوده باشم که آیا در نظر این ملت و نمایندگان این ملت خداى نکرده خون این سید شهید سعید مرحوم حجت الاسلام بهبهانى قابل اهمیت و ملاحظه نیست و با کمال جدیت عرض می‌کنم اگر چه خون این شهید هم سنگ خون سید‌الشهدا نیست ولى هم رنگ خون آن بزرگوار است بلکه عرض می‌کنم این همان ثار است و منبع همان آثار و منتظر یک فاعل مختار و اگر وزرائى که تازه انتخاب شده‌اند باز نخواهند تا به فعالیت رفتار نمایند نه خرابى را می‌توانیم مرمت کنیم نه حفظ شرافت مجلس و اگر مجلس به این هیئت اجازه نداند و ما از طرف خودمان مامور بودیم که اظهار بداند که هر کس که با من همراه است این مطلب را تعقیب نماید. (گفتند صحیح است).

رئیس- در خصوص احکام ایات الله می‌دانید که شروع به اقدامات شده و تا یک اندازه کوتاهى نشده است اما در مسئله قتله خوب است تامل بفرمایند هیئت وزراء که حاضر شدند از آنها سئوال بکنیم که در این باب چه اقدامى کرده‌اند اگر چه مسلما آقایان نمایندگان هر روز مراقب هستند که این مسئله را تذکار بفرمایند و باز هم بفرمایند ولى نتیجه آن وقتى گرفته می‌شود که هیئت وزراء حاضر باشند و در حضور آنها مذاکره شود و سئوال کنیم که در این خصوص چه اقدامى کرده‌اند و آقاى رئیس‌الوزرا وعده داده‌اند که امروز تشریف بیاورند و امروز هم بنده به توسط تلفن به ایشان پیغام کردم که تشریف می‌آورند به مجلس یا خیر جواب دادند مشغول تهیه آمدن مجلس هستیم خوب است این مذاکره را بگذاریم تا وقتى که ایشان تشریف بیاورند و در این خصوص مذاکره شود و حالا اگر مجلس تصویب می‌نماید برویم سر دستور و یک نفر منشى را انتخاب کنیم.

حاجى آقا- چون دیروز مطلبى اتفاق افتاده است که لازم است اینجا مذاکره شود و این سئوالى را هم که از وزارت جنگ کرده‌ام استدعا می‌کنم زودتر اخطار شود چون امروز شنیدم که در قزاقخانه گلوله‌هاى شربنل را شروع کردند به عنوان مشق دارند صرف می‌کنند بدیهى است این گلوله‌ها هر کدام مبلغى قیمت دارد و نباید به عنوان مشق صرف شود و بیهوده از میان برود و این مطلب غریبى است تقاضا می‌کنم که آن سئوال بنده به وزارت جنگ اخطار شود که حاضر شده به مجلس جواب بدهد. (گفتند صحیح است).

رئیس- شروع می‌کنیم به دستور- اول انتخاب یک نفر منشى به جاى آقاى معزز‌الملک.

حاجى شیخ على- یکى از دستور لایحه علما است که قرار شد کمیسیون راپورت بدهد امروز انتخاب شوند.

رئیس- بلى چون آن کمیسیون مذاکراتش تمام نشده و به علاوه یک مطلبى باقیمانده که باید در بین مجلس ده دقیقه تنفس کنیم که مذاکراتشان تمام شده راپورت بدهند تا بعد از تنفس انتخاب نمایند.

+++

 حالا یک نفر منشى انتخاب می‌کنیم (ورقه توزیع و اخذ رأى شده آقایان متین‌السلطنه- حاجى آقا و آقا شیخ محمد خیابانى براى استخراج آراء به حکم قرعه معین و آقاى حاجى میرزا رضا خان آراء را از قرار ذیل استخراج نمودند عده اوراق 64 میرزا مرتضى قلیخان 41 رأى- سلیمان میرزا 20 رأى- متین السلطنه و ممتاز الدوله و معاضد السلطنه هر کدام یک رأى).

معاضد‌الملک- آقاى مرتضى قلی خان با اکثریت چهل و یک رأى انتخاب شدند. (راپورت کمیسیون بودجه قرائت شد که شهربانو نام والده آقا محمود عریضه به مجلس عرض کرده که ماهى شصت تومان حقوق دیوانى او را وزارت مالیه نپرداخته کمیسیون بودجه از وزارت مالیه در این باب توضیحات خواسته است جواب داده‌اند که مقررى او را سنوات قبل وزارت خارجه در جزء استصوابی‌ها دریافت می‌نمود و چون هذه‌السنه تکلیفى براى آنها معین نشده این است که تا به حال پرداخته نشده است کمیسیون بودجه بعد از مذاکرات و تحقیق حال مشارالیها تصویب کرده بود که مبلغ مزبور را به او بدهند و ماهى پنج تومان را در حق او زاید ندانسته).

افتخار‌الواعظین- در این صورت چاپى ژلاتینى که می‌نویسد مطلبى که در مجلس حاضر است و باید جزو دستور شود چیزهایى که به ما نشان داده‌اند 31 فقره آن راپورت کمیسیون بودجه است که تقاضاى وجه کرده‌اند و از پنج تومان الى 500 تومان که من جمله از آن 31 راپورت همین مسئله است والده آقاى محمود که تقاضاى وجه کرده است بنده عرض می‌کنم در هیچ مملکتى تا امروز شنیده نشده است که بودجه مملکت را فقره به فقره بلکه ماده به ماده بلکه فصل به فصل بلکه جزء به جزء از مجلس شوراى ملى بگذرانند آن هم فقط بودجه خرج جهت این که در این مدت هشت ماه آنچه به مجلس آمده است این است که هى راپورت کمیسیون بودجه پیشنهاد شده و هى وزراء تقاضاى خرج کرده‌اند و مجلس بعضى را رد کرده است و بعضى را تصویب نموده است بنده عرض می‌کنم از یک تومان الى هزار تومان چه خرج لازم و چه خرج غیر لازم و البته تا لازم نباشد از طرف وزیر پیشنهاد نخواهد شد هر چه خرج پیشنهاد بشود هر قدر باشد مجلس نباید تصویب کند تا وزراء ناچار شود بودجه عایدى مملکت را به مجلس تقدیم نمایند که ما بفهمیم در مملکت دخل دولت چیست و به ازاى آن خرجش چیست وقتى که دیدیم عایدى نداریم چه مخارج لازم باشد و چه غیر لازم رد کنیم و بگوییم محل نداریم والّا به این ترتیب که پیش می‌رویم می‌بینیم وزیر مالیه را که به مجلس بیایند و بگویند که ده کرور کسر بودجه داریم و مجلس شوراى ملى باید فراهم کند بنده تقاضا می‌کنم نه این یک فقره بلکه آن 31 قلمى که تصویب شده کمیسیون بودجه است هیچ به مجلس نیاید و مذاکره نشود تا وثتى که صورت کل بیاید تا ببینیم که چه قدر دخل داریم و موافق آن خرج تصویب شود و دیگر آن که بنا بود امروز وزراء بیایند و پروگرام خودشان را به مجلس تقدیم کنند تا ببینیم چه می‌خواهند بکنند و از روى چه ترتیبى می‌خواهند داخل اصلاحات شوند و حالا می‌پرسیم که آیا هیئت وزراء به مجلس خواهند آمد و پروگرام خودشان را خواهند آورد یا خیر؟

رئیس- عرض کردم که آقایان وزراء سئوال کردم که تشریف می‌آورند گفتند در تدارک همین کار هستیم.

سید ابراهیم مدرسى- مکرر در این خصوص مذاکره می‌شود که در چیزهاى جزئى نباید این قدر مذاکره کنیم ما باید اول عایدى مملکت را بدانیم بعد از آن خرج تصویب نمائیم باز می‌بینیم که هر روز از کمیسیون بودجه یک خرجى در دستور منظور می‌شود با آن که چیزهاى خیلى مهم داریم مثل قانون ادارى معارف و قانون ثبت اسناد و قوانین خیلى در مجلس است و اهمیت دارد استدعا می‌کنم مجلس مقدص فعالیت و جدیت در آنها بنمایند که از یک مطلبى که عنوان می‌کنند و می‌گویند داخل مذاکرات کمیسیون بودجه نباید بشویم این مطلب را فعلیت و اهمیت بدهیم.

رئیس- عرض کردم که مطلب مهم امروز ما همان لایحه آقایان علما است ولى چون کمیسیون که براى حل این مشکل منعقد شده بود یک جزئى کارى دارد و محتاجیم به این که ده دقیقه تنفس بکنیم بعد بیاییم و به انتخاب مشغول شویم و اینها جزئى است و چندان اهمیت ندارد و باید تکلیف این اشخاص معین شود که یا مایوس شوند یا این که بدانند داراى حقوق هستند و این هم ماهى پنج تومان است و این که آقاى افتخار‌الواعظین فرمودند سى و یک فقره راپورت بودجه است یکى دو فقره‌اش راجع به وزراء است که به هزار تومان هم نخواهد رسید و این قدر اهمیت ندارد که ما بگوییم تا بودجه را نه ببینیم رأى نمی‌دهیم علاوه بر این توصیه از آقاى آخوند خراسانى شده و به این طور معوق مانده عقیده بنده این است که این بگذرد و البته کار مهم را باید مقدم داشت و شما اگر بتوانید در یک روز کار مهم و یک روز کار غیر مهمى صورت بدهید باز خیلى خوب کار کرده‌اید.

ارباب کیخسرو- در باب بودجه مدتى است مذاکره شده است دیگر لزومى ندارد آن قدر مذاکرات شود کمیسیون بودجه تصویب کرده است باید رأى گرفته شود که وقت مجلس را ضایع نکند وقتى مذاکرات در این باب‌ها می‌شود باید رأى گرفت تا معلوم شود هر قدر مذاکرات مکرر شود فایده ندارد پس خوب است رأى بگیریم.

رئیس- بر وفق راپورت کمیسیون بودجه در خصوص ماهى پنج تومان در حق شهربانو خانم والده آقا محمود رأى گرفته می‌شود.

فهیم‌الملک- در خصوص این مواجب خرج تازه نیست این چیزى بود که به آنها داده می‌شد و شوهر این شخص در وزارت خارجه خدمت می‌کرده است و حالا از میان رفته است و حقوقش را به عنواناتى که سابق معمول بوده است از بین برده اند و براى رعایت حال او ماهى پنج تومان در حث او به عنوان استصوابى برقرار شده بود و در هذه السنه چنان که در راپورت ذکر شده براى این که تکلیف این استصوابى معین نشده است به او نداده‌اند و از قرارى که در کمیسیون تحقیقات شده خیلى استحقاق دارند و هیچ ندارند فقط امرشان به همین ماهى پنج تومان می‌گذرد.

رئیس- کسانى که موافقند با کمیسیون بودجه که ماهى پنج تومان داده شود ورقه سفید خواهند انداخت (ورقه رأى توزیع چون بعضى از آقایان نمایندگان ورقه رسمى همراه نداشتند و ناچار بودند که اسامى خودشان را بنویسند و این اسباب معطلى وقت مجلس می‌شد ارباب کیخسرو این طور تقاضا کردند).

ارباب کیخسرو- بنده در سابق هم استدعا کردم باز تکرار می‌کنم این اوراق رأى که داده شده است براى این است که نمایندگان در موقع رأى همراه داشته باشند و حالا می‌بینیم بعضى از آقایان همراه ندارند و از موزع اوراق می‌خواهند که بنویسند و این اسباب معطلى می‌شود حالا خاطر نشان آقایان می‌نمایم که اوراق رسمى را بعد از این همراه داشته باشند.

 (ورقه رأى اخذ شد عده حضار 66 سفید علامت قبول 47 امتناع 19).

رئیس- با اکثریت تصویب شد.

اسامى تصویب کنندگان:

صدرالعلما- سپهدار اعظم- حسنعلى خان- سلیمان میرزا- مؤتمن‌الملک- معاضد‌السلطنه- دکتر علیخان- آقا شیخ على- ضیاء‌الملک- ناصر‌الاسلام- سردار اسعد- دکتر‌اسمعیل خان- ممتاز‌الدوله- ادیب‌التجار- معتمد‌التجار- میرزا ابراهیم خان- شیخ‌الرئیس- لسان‌الحکما- دکتر حیدر میرزا- نیر‌السلطان- سید حسین اردبیلى- مصدق‌الممالک- صدیق حضرت- معین‌الرعایا- ابو‌القاسم میرزا- عزالملک- فهیم‌الملک- منتصر‌السلطان- عزالممالک- محمد بروجردى- ارباب کیخسرو- سید عبدالحسین بروجردى- دهخدا- متین‌السلطنه- وکیل التجار- سید ابراهیم مدرسى- بهجت- میرزا ابراهیم قمى- مرتضى قلیخان- حاجى آقا- صنیع الدوله- اسدالله خان کردستانى- ادیب التجار- ذکاء‌الملک.

دو فقره راپورت کمیسیون بودجه قرائت شد مشعر بر این که شرحى از مقام نیابت سلطنت به وزارت مالیه متضمن سواد مرقومه آیت الله خراسانى که جنابان آقا شیخ عبدالحسین و آقا شیخ صالح عرب که دویست و پنجاه تومان نقد و هفت خروار جنس مقطوعى ایشان در سنه قوى ئیل به واسطه خدمات ایشان در پیشرفت مشروطیت سزاوار نیست مقطوع شود و نیز شصت تومان در حث آقا شیخ حبیب الله گیلانى که در سال تخاقوى ئیل برقرار شده است و چون در زمان استبداد صغیر بوده است به حکم کلیه برگشت کرده و حضرت آیت الله ابقاى حقوق مزبور را خواسته بودند کمیسیون بودجه بعد از مذاکرات با وزارت مالیه تصویب کرده بود که سالیانه یک صد و چهل و چهار تومان که ماهى 12 تومان می‌شود به عنوان برقرارى جدید در حق آقا شیخ عبدالحسین و آقا شیخ صالح عرب برقرار شود و نیز برقرارى سالى شصت تومان را در حق آقا شیخ حبیب الله زاید ندانسته و تصویب نموده بود.

رئیس- اگر مخالفى نیست رأى بگیریم. (گفتند مخالفى نیست).

رئیس- رأى می‌گیریم در فقره اول به طورى که وزرات مالیه تقاضا و کمیسیون بودجه نیز تصویب کرده است که ماهى دوازده تومان در حق شیخ

+++

 عبدالحسین و شیخ صالح برقرار شود هر کس موافقت دارد ورقه سفید بیندازد.

 (رأى گرفته شد).

معاضد‌الملک- عده حضار 65 ورقه سفید 36 آبى ندارد امتناع 28.

اسامى رد کنندگان: صدیق حضرت.

اسامى تصویب کنندگان:

سردار اسعد- معتمد‌التجار- شیخ الرئیس- ضیاء‌الممالک- سید نصر‌الله- ذکاء الملک- دهخدا- دکتر اسمعیل خان- صد‌رالعلما- سپهدار اعظم- محمد بروجردى- اسدالله‌خان- معاضد‌السلطنه- مؤتمن‌الملک- مصدق‌الممالک- فهیم الملک- حاجى شیخ على- دکتر حیدر میرزا- وکیل الرعایا- ادیب التجار- عزالممالک- بهجت- عزالملک- متین‌السلطنه- معاضد‌الملک- میرزا مرتضى قلی خان- میرزا ابراهیم خان- سید ابراهیم مدرسى- ممتاز الدوله- شیخ محمد حسین- صنیع الدوله- معین الرعایا- لسان‌الحکماء- میرزا رضا خان- محمد‌هاشم میرزا.

رئیس- حالا رأى گرفته می‌شود در فقره دوم که ماهى پنج تومان در حق حبیب الله گیلانى بقرار شود هر کس تصویب می‌کند ورقه سفید خواهد انداخت.

 (رأى گرفته شد).

معاضد‌الملک- عده حضار 65 ورقه سفید 33 ورقه آبى 1 امتناع 31.

رئیس- با اکثریت تصویب شد.

رد کنندگان: صدیق حضرت.

تصویب کنندگان:

آقا میرزا ابراهیم قمى- کاشف- سردار اسعد- دکتر اسمعیل خان- صدر‌العلما- دکتر حیدر میرزا- ضیا‌ءالممالک- معتمد‌التجار- ادیب‌التجار- لسان الحکماء- آقا شیخ على- وکیل‌الرعایا- فهیم‌الملک- حاجى شیخ على- شیخ اسدالله- محمد بروجردى- اسدالله خان- دهخدا- ارباب کیخسرو- عزالملک- بهجت- متین‌السلطنه- معین‌الرعایا- ادیب- میرزا رضا خان- معاضد‌السلطنه- مرتضى قلی خان- میرزا ابراهیم خان- مدرسى- ذکاء‌الملک- آقا شیخ محمد حسین یزدى.

راپورت کمیسیون بودجه قرائت شد که لایحه از وزارت معارف رسیده بود مشعر بر این که علم نقاشى از شعبه مهم معارف و در مملکت ایران به مرور از دست رفته است وزارت معارف درصدد بود راهى براى پیشرفت این مقصود به دست آورد از حسن اتفاق میرزا محمد خان کمال‌الملک که در این فن از جمله اساتید و براى تکمیل در اروپا سال‌ها زحمت کشیده است به صرافت طبع مایل گردیده مدرسه ترتیب دهد که فقط علم نقاشى را بیاموزد و به جهت ایجاد این مقصود که دو هزار زرع از اراضى نگارستان و دو هزار تومان پول خواسته است که به او اداه شود که به سلیقه خود کارخانه و کلاس نقاشى دایر نماید کمیسیون بعد از دو جلسه مذاکره با وزیر علوم و کمال الملک تقاضاى وزارت علوم را موافق صرفه و صلاح دولت دیده تصویب کرده بود که دو هزار زرع از اراضى نگارستان و دو هزار تومان به وزارت علوم داده شود که به توسط آقاى کمال‌الملک مدرسه نقاشى در آنجا دایر شود.

ارباب کیخسرو- می‌خواستم عرض کنم که به همین دو هزار تومان که نمی‌شود آقاى کمال‌الملک مدرسه دایر نماید و بعد از آن کمال‌الملک باز معلمین لازم دارد چیزهاى دیگر هم از قبیل اثاثیه و غیره می‌خواهد گمان بنده این است که این پیشنهاد خیلى ناقص باشد و لازم است که ثانیاً برود کمیسیون که این ترتیبات را نیز مذاکره کرده ثانیاً پیشنهاد کنند.

صنیع‌الدوله- اولًا اینجا اشتباه کتبى شده است کمال‌الملک دویست زرع زمین خواسته است نه دو هزار زرع و ثانیاً اینکه ارباب کیخسرو گفتند گمان نمی‌کنم لازم باشد ثانیاً به کمیسیون برود به جهت این که این مبلغ فعلاً داده می‌شود که به یک شکلى عجالتاً این مدرسه را ایجاد کنند بر حست اتفاق سال دیگر اگر لازم شد چیزى داده شود باز به مجلس پیشنهاد می‌شود و مجلس تصویب می‌کند والّا از حالا نمی‌شود یک دستگاه بزرگى به چینیم و مخارج کزافى از براى آن تصویب نماییم در صورتى که نمی‌دانیم من بعد چه قدر مخارج خواهد داشت.

آقا شیخ محمد حسین یزدى- امروز با این خرابی‌هاى مملکتى و کارهاى اساسى که داریم مدرسه نقاشى دائر کردن خیلى غریب است.

ابو‌القاسم میرزا- چون آقاى ارباب کیخسرو فرمودند که این وجه کم است به جهت این که اثاثیه زیادى لازم دارد با خود کمال‌الملک در این خصوص مذاکره شد گفتند این قدر اثاثیه که خودم دارم می‌آورم و فعلاً بیشتر لازم نیست و این مبلغ براى سایر ترتیبات عجالتاً کافى است.

ارباب کیخسرو- چون آقاى ابو‌القاسم میرزا این اظهار را کردند بنده متقاعد می‌شود ولى می‌خواهم بدانم این مبلغ خرج باقى اثاثیه می‌شود یا بنائى.

وکیل‌الرعایا- چون فرمودند در این موقع خرابى مملکت جاى این کار نیست لازم است عرض کنم بنده آن مملکتى را خراب می‌بینم که در آن علم نیست و هر مملکتى که داراى علم است آن را نمی‌شود خراب گفت به این جهت می‌شود این را تصویب کرد.

رئیس- معلوم می‌شود مخالفى نیست و باید رأى گرفت ولى لازم است معلوم شود که دویست زرع زمین است یا دو هزار زرع.

صنیع الدوله- عرض کردم او دویست زرع خواسته بود حالا اگر شما می‌خواهید با او همراهى کنید که دو هزار زرع تصویب کنید چه ضرر دارد.

فهیم‌الملک- به طورى که گفتند دویست زرع پیشنهاد کرده بودند براى بنا بعد با معاون وزارت معارف در این خصوص گفتگو شد و گفته شد این دویست زرع فقط کفایت آن را خواهد کرد و این یک حیاطى که بتواند آن بنا را حفظ نماید باید داشته باشد بعد خود آقاى کمال‌الملک اظهار کردند که دو هزار زرع زمین داده شود حالا آقاى صنیع‌الدوله که در زمان وزارت علوم ایشان پیشنهاد شده است البته اطلاع دارند لازم می‌دانند بیشتر تصویب نمایند.

متین‌السلطنه- بنده با اشخاصى که این مدرسه را تصویب می‌کنند همراهم ولى این راپورت را ناقص می‌دانم خوب است آقایان نمایندگان محترم رأى بدهند که این راپورت برگردد به کمیسیون در آنجا خود آقاى کمال‌الملک را بخواهند و معلوم شود مساحت زمینى را که می‌خواهند یقینا چه قدر است ثانیاً در باب مبلغ گمان می‌کنم تصویب‌هاى دولت جدید باید یک تفاوتى با تصویب‌هاى قدیم داشته باشد سابقاً اگر کسى می‌خواست مثل آقاى کمال‌الملک مجاناً به وطن خدمت نماید و معلومات خودشان را به ابنا وطن خود بیاموزد عطیه و انعام‌هاى گزاف داده می‌شد و دست خط می‌گردید بدون این که رسیدگى نمایند این زمین و وجهى را که داده‌اند به مصرف رسیده است یا نرسیده است محلى دارد یا ندارد بنده عرض می‌کنم تصویب‌هاى مجلس شوراى ملى همیشه باید از روى یک مسلک صحیحى باشد باید معلوم کرد در صورتى که این مدرسه دو هزار و بیست و یک تومان و پنج شاهى را تصویب کنیم و اگر 1999 تومان نه هزار خواسته است بدون کم و زیاد به او داده شود و چنانچه عرض کردم این را بفرستید به کمیسیون که هم مبلغ مخارج او معلوم و معین شود و هم مساحت زمینى که باید به او داده شود آن و آن وقت تصویب شود.

حاجى عزالممالک- عرض می‌کنم این مسئله که آقاى متین‌السلطنه فرمودند که در کمیسیون مذاکره شد این دو هزار زرع زمین فقط براى یک جائى است که مخصوص نقاشى است که همین طورى که راپورت داده‌اند در آنجا علم و عمل نقاشى آموخته شود و چون نقاشى یک کارى است که بنا باید مخصوص آن کار ساخته شود این است که این شخص دویست زرع زمین خواسته است و به میل و سلیقه خود کلاس و کارخانه نقاشى دایر نماید حالا اگر بخواهید یک فضا و محوطه هم براى آن باشد همان دو هزار زرع را تصویب نمایید و این ضررى هم ندارد به جهت این که هر وقت باشد متعلق به دولت است و این که گفته شد برود کمیسیون بودجه عقیده بنده این است که تا برود کمیسیون و برگردد یک قدرى طول می‌کشد و مخصوصاً متوجه می‌کنم خاطر آقایان را به این نکته که وجود آقاى کمال‌الملک خیلى مهم و نافع است و باید خیلى ممنون باشیم و مغتنم بشماریم که از معلومات ایشان استفاده شود.

رئیس- پیشنهادى از طرف آقاى میرزا ابراهیم خان شده است قرائت می‌شود. (پیشنهاد ذیل را آقا مرتضى قلی خان قرائت نمود: این بنده پیشنهاد می‌کنم دو هزار و پانصد زرع از اراضى نگارستان را براى مدرسه نقاشى تصویب شود که دو هزار زرع را بفروشند و مخارج پانصد زرع دیگر کنند که هم مدرسه ساخته شود و هم ضررى به بودجه مملکت وارد نیاید.

آقا شیخ على- می‌خواستم عرض کنم در راپورت دو هزار زرع تصویب شده است حال اگر باید زیاد تر تصویب شود باید به کمیسیون رجوع شود.

رئیس- این زیادى نیست فقط وجه را بدل کردند به زمین.

اسدالله خان کردستانى- خیلى

+++

 افسوس خوردم از بیانات و فرمایشات آقاى متین‌السلطنه به واسطه این که می‌دانم اگر این مذاکرات را آقاى کمال‌الملک بشنود محققاً از این اقدامى که به صراقت طبع میل کرده است بنماید دل سرد خواهد شد و یقین می‌دانم اگر این شخصى در اروپا می‌بود یک دقیقه او را نمی‌گذاشتند بى‌کار بماند این قدر هم نباید مراقبت در نکات قانونى بنماییم باید قدرى هم مواظب آن باشیم که یک کسى را که می‌بایست از علوم او بهره‌مندند و مستفیذ شویم این طور دل سرد نکنیم با این که اسم این تصویبى که امروز می‌گذرد عطیه گذاشتند این شخص می‌دانم به واسطه این که از معلومات او بهره می‌بریم نه این که او رهین منت ما باشد و دیگر اینکه گفته شد این شخص دویست رزع خواسته بنده عرض میکنم اگر دو هزار زرع هم تصویب شود طورى نخواهد شد به جهت اینکه هر قدرى لازم است بنا می‌شود و اضافه را وزیر فوائد عامه اعاده می‌دهد که ذره‌اى از اراضى به دولت ضرر نخواهد خورد.

رئیس- رأى می‌گیریم اول به این پیشنهاد که خوانده شد.

میرزا ابراهیم خان- بنده در صورتى که رأى می‌دهند از بودجه داده شود پیشنهاد دوم را مسترد می‌دارم.

رئیس- پس رأى می‌گیرم به راپورت کمیسیون کسانى که موافق راپورت کمیسیون تصویب می‌کنند دو هزار زرع زمین و دو هزار تومان براى مدرسه نقاشى داده شود ورقه سفید خواهند انداخت. (رأى گرفته شد).

معاضد‌الملک- عده حضار 67 ورقه سفید 52 ورقه آبى 2 امتناع 13.

رئیس- با اکثریت تصویب شد یک ربع تنفس می‌شود که بعد لایحه علما را قرائت کنیم.

رد کنندگان: کاشف- دکتر حیدر میرزا.

تصویب کنندگان: صدیق حضرت- معاضد‌السلطنه- ضیا‌ءالممالک- صنیع‌الدوله- دکتر اسمعیل خان- معتمد‌التجار- سردار اسعد- تربیت- شیخ رضا- ادیب‌التجار- سپهدار‌اعظم- شیخ‌الرئیس- مصدق‌الممالک- آقا شیخ ابراهیم زنجانى- شیبانى- حاجى آقا- مؤتمن‌الملک- صدر‌العلما- آقا شیخ على- سلیمان میرزا- وکیل‌الرعایا- منتصر‌السلطان- محمد‌هاشم میرزا- دکتر علیخان- حسنعلى خان- حاجى شیخ على-میرزا داوود خان-آقا سید جلیل- فهیم‌الملک- ابو‌القاسم میرزا- بهجت- مدرسى- کزازى- ممتاز‌الدوله- عزالممالک- میرزا احمد قزوینى- شیخ اسدالله- افتخار‌الواعظین- اسدالله خان- ارباب کیخسرو- متین‌السلطنه- حاجى میرزا رضا خان- ادیب- عزالملک- نوبرى- مرتضى قلی خان- میرزا ابراهیم خان-حاج سید نصر‌الله- معاضد‌الملک- ذکاء‌الملک- دهخدا. (مجدداً جلسه تشکیل شد راپورت کمیسیون 6 نفرى را آقاى حاجى آقا قرائت کردند).

کمیسیون بعد از مذاکرات لازمه این طور اظهار عقیده کرده بود که لفظ قرعه داراى یک معناى عامى است که شامل اکثریت تام نیز می‌شود.

حاج آقا- یک مطلب دیگرى که راجع است به این راپورت این است که اگر مجلس موافقت نداشته باشد که معنى قرعه عمومیت داشته و اکثریت را هم شامل باشد باید چند مرتبه رأى گرفته شود و بعد به قرعه معین شود در این باب هم در کمیسیون گفتگو شد رأى کمیسیون بر این است که چون ما در قانون اساسى ساکت است و همین قدر می‌گوید که به اتفاق یا به قرعه باید انتخاب شود براى این که حتى‌الامکان تحصیل اتفاق شده باشد و نتیجه مطلوبه حاصل شود عقیده کمیسیون بر این بود که سه مرتبه رأى گرفته شود اگر اتفاق حاصل نشد آن وقت قرعه کنید شود ولى اگر این معنى را که کمیسیون رأى داده است مجلس هم قبول نماید به مقصود اصل و نتیجه مطلوبه نایل خواهیم شد.

معزز‌الملک- در باب زمان کمیسیون چه رأى داده است.

حاج آقا- در باب زمان هم در کمیسیون هیچ گفتگویى نشد ولى بنده عرض می‌کنم که عبارت قانون اساسى در اینجا واضح است که مراد از دوره، دوره تقنینیه است که در هر دوره همین طور تعیین می‌شود و از طرف حجج اسلام معرفى می‌شوند.

محمد‌هاشم میرزا- این بیانات دلایلى که راجع به عقاید کمیسیون بود و مخبر اظهار داشتند بنده به آن دلایل اعتراض دارم به علاوه دلالت بر بى اطلاعى اعضاء کمیسیون می‌نمایند به واسطه این که این دلایل اگر راجع به کیفیت لغت است بیان کردن این که لفظى معناى لغوى یا اصطلاحى دارد راجع به اهل اصطلاح یا عرفان این است که از روى عقیده اظهار نمایند در اینجا هیچ لزوم لغوى نداشت که این طور بیانات شود که رجوع نماییم به اصطلاحات 500 سال قبل در تعیین مراد لغوى و این که در راپورت نوشته شده است که معناى قرعه به حسب لغت عمومیت دارد دلیل این نمی‌شود که مراد از قرعه اکثریت است به جهت این که اغلب الفاظى که ما در اصطلاح خودمان یک معناى خاصى را از او می‌خواهیم به حسب لغت معناى آن عام است مثل این که لفظ استیضاح یا سئوال را که ما اصطلاح قرار داده‌ایم معناى آن اعم است و حال این که ما آن را اصطلاح قرار دادیم که وکیل و نماینده از وزیر سئوال نماید و وکیل نمی‌تواند از وکیل سئوال یا استیضاح کند و حال این که اگر به لغت رجوع کنیم می‌تواند و اگر بخواهیم براى لفظ قرعه به معناى لغوى رجوع کنیم و ببینیم به حسب لغت چه معنائى دارد باید بگوییم که به رمل هم می‌شود معین کرد به جهت این که یکى از معانى لغوى آن رمل است به علاوه تقریباً بیست نفر از آن اشخاصى که شریک در نوشتن این اصل بودند الان حاضرند و گویا فراموش نکرده‌اند که مرا از این لفظ در آن وقتى که می‌نوشتند چه بوده است و ثانیاً اگر مراد از قرعه اکثریت بوده است پس چرا در جاهاى دیگر قانون اساسى که اکثریت تام را مناط دانسته لفظ قرعه را ذکر نکرده و به لفظ اکثریت تام قید کرده است و اگر می‌گویند خیر دو اصطلاح داشته‌ایم یکى معناى خاصى که ما از آن می‌خواهیم و یکى اکثریت تام عرض می‌کنم این اصطلاح را براى بنده معین می‌کنید یا این که باید در سابق هم این معنا را از او خواسته باشند لابد خواهید فرمود باید به سابق هم رجوع کنیم و وقتى که به سابق رجوع کنیم می‌بینیم که ابدا این معنى را از او نخواسته‌اند چنانچه در جاهاى دیگر که قید با اکثریت تام کرده شد معلوم می‌شود مراد از قرعه اکثریت تام را دانستند و اگر مراد از قرعه در اینجا اکثریت باشد این یک عبارت بى معنى خواهد بود به جهت این که در جایى که اکثریت تام کافى است قید به اتفاق لغو است مثل این است که بگوییم 15 نفر باید یک لایحه را امضاء نمایند ده نفر باشند در صورتى که ده نفر کافى است یا پانزده نفر لزومى ندارد اگر مراد از قرعه اکثریت بود و پس چرا در نظامنامه انتخابات و نظامنامه‌هاى دیگر اکثریت را در مقابل قرعه ذکر کرده‌اند در هر صورت بنده این تفسیر غیر منتظر را که هر شخصى عالمى که ملاحظه کند خواهد گفت این چه تفسیرى است شده بنده که قبول نمی‌کنم و نمی‌توانم این عقیده کمیسیون را بپذیرم و رد می‌کنم.

حاج آقا- این که آقاى محمد‌هاشم میرزا میفرمایند که اگر بخواهیم معانى لغوى این لفظ را بدانیم یکى از معانى آن رمل است بلى رمل هم یکى از معانى قرعه است و بنده هم عرض کردم که این لفظ یک معناى عامى دارد ولى مجلس می‌تواند رفع این شبهه را بکند و تصریح نماید که مراد از این لفظ در اینجا چیست اما این که می‌فرمایند بنده به دلایلى که کمیسیون آورده است اعتراض دارم بنده عرض می‌کنم اصل مطلب که معین است یک لفظى چندین معانى داشته باشد مثل همین لفظ که علاوه بر این معانى که ذکر شد معانى دیگر هم دارد مثل رمل و مسلماً در همچو مقامى مراد تمام معانى آن نبوده است پس باید توضیح شود و این دلایلى که در کمیسیون اقامه کرد و مراد از قرعه را معناى عامى دانست که شامل اکثریت هم می‌شود را معناى عامى دانست که شامل اکثریت هم می‌شود مقصودش این بود طورى شود که اشخاصى را انتخاب کنیم که درجه علمیتش نسبت به سایرین درجه صفر نباشد حالا بسته به رأى مجلس است هر طور رأى می‌دهد همان است.

نوبرى- بنده با این که مخبر کمیسیون می‌فرمایند مدافعه کردن را مفید نمی‌دانم خود را مجبور می‌دانم یک مطلبى را خدمت شاهزاده محمد‌هاشم میرزا عرض نمایم که ادبیت به خرج دادند در صورتى که این معنى را هیچ نمی‌شود نسبت به ادبیت داد به جهت این که معنى قرعه آن چیزى است که با آن استخراج مجهول را می‌کنند و مشتق از فرع است که به معنى زدن است یعنى آلتى است که به توسط آن مجهول را معین می‌کنند بنده اعتراضات زیاد داشتم به اعضاء کمیسیون ولى چون آقاى محمد‌هاشم میرزا بعضى از آنها را بیان کردند تکرار نمی‌کنم اما این که کمیسیون رأى داده است که این را مجلس توضیح نماید و به عنوان ماده الحاقیه به اصل دوم قانون اساسى ضمیمه شود بنده نمی‌تواند این کار را بکند این باید رجوع به افکار عامه شود مثل این که در مجلس عالى همین کار را کردند به علاوه چنانچه آقا فرمودند اگر این را توضیح نمایند به این معنى که بگویید مقصود این است که یا بالاتفاق یا با اکثریت این معنى مهملى خواهد بود که من راضى نمی‌شوم در قانون اساسى یک همچون چیزى را بنویسند و خواهش می‌کنم که این توضیح را نفرمایند به جهت این که می‌کنم که این توضیح را نفرمایند به جهت این که چنانچه عرض کردم قرعه آن آلتى را می‌گویند که به واسطه آن استخراج مجهولات

+++

می‌نمایند در این صورت چه طور می‌تواند طور دیگر تفسیر نماید عقیده بنده این است که هیچ ممکن نیست این را قبول کنیم که مجلس یک چنین تفسیرى نماید اعضاء کمیسیون هم چون اطلاع ندارند این را قبول نکنند و این که نواب و محمد‌هاشم میرزا فرمودند که در معناى لغوى یا اصطلاحى یک لفظ اظهار عقیده نمی‌شود کرد و باید از روى کتب لغت معلوم نمود خیلى خوب ملتفت شده‌اند و بنده نمی‌توانم تصور کنم که این معنى را بتوان به یک شخص عالم به علم چیزى است که عرض کردم و در اصطلاح شرع و غیر شرع وقتى که لفظ قرعه را استعمال می‌کنند یک معناى خاصى را از آن اراده می‌نمایند و بنده چون این مطلب را اساسى می‌دانم و اهمیت می‌دهم و می‌دانم که در دو سه مجلس هم به اتمام نخواهد رسید استدعا می‌نمایم مذاکره این مطلب بماند که در مجلس خصوصى تحقیقات و نظریات در آن بشود بلکه طورى بشود که به قرعه نکشد و بالاتفاق اشخاصى را که واقف به مقتضیات وقت باشند انتخاب کنیم اگر چه این اشخاص تمامشان عالم به مقتضیات هستند و البته کسانى را که آقایان حجج‌الاسلام معرفى کرده‌اند مسلماً اطلاعات آنها کافى است و شرایط ثلاثه در این اشخاص موجود خواهد بود ولى این که تقاضا کردم در مجلس خصوصى مذاکره کنیم و هر یک از آقایان هر کدام از این اشخاص را می‌شناسند به دیگرى معرفى نمایند تا آن که تبادل افکار کنیم و هر یک پنج نفرى را که بالنسبه به مقتضیات وقت بیشتر واقفند بالاتفاق انتخاب نماییم و به اعتقاد بنده اگر این قسم بشود خیلى بهتر است و چنانچه معلوم شده است پنج نفر را خود آقایان حجج از بین این اشخاص اسم برده‌اند خوب است اسامى آنها اگر حاضر است خوانده شود و ببینیم اگر مجلس موافقت دارد همان پنج نفر را انتخاب کنیم به هر حال به عقیده بنده این مطلب به زودى ختم نخواهد شد خوب است بگذاریم براى جلسه خصوصى دیگر بسته به رأى مجلس است.

حاج آقا- بنده گمان می‌کنم همان طور که عرض کردم مذاکره در این صورت فعلاً فایده ندارد و باید موکول به جلسه آتیه یا یک جلسه خصوصى بشود والّا اینجا را نمی‌توان مجلس مذاکره ادبى قرار داده و از خصوصیات ادبیات مذاکره کنیم والّا بنده هم می‌توانم مطابق عقیده کمیسیون ادله اولى خود را بیان کنم و مدلل بدارم که این لفظ چه معنى دارد این را راپورت که خوانده شد عقیده کمیسیون بود و کمیسیون بر عقیده‌اى که اظهار کرده خوب است قبل از این که در معناى قرعه مذاکره کنیم ابتدا درباره پنج نفر رأى گرفته شود شاید در باره دو سه نفر اتفاق آراء حاصل شود و اگر اتفاق درباره سه نفر اتفاق آراء حاصل شد بعد درباره سایرین اخذ رأى شود و یک ترتیب دیگر هم براى تحصیل اتفاق در کمیسیون مذاکره شده و آن این است که از مجلس یک عده انتخاب شود که آنها بنشینند و گفتگو بنمایند آن وقت انتخاب نماییم به هر یک از این دو قسم ممکن است انتخاب نمود مقصود این است که حتى‌الامکان طورى شود که به اتفاق آراء انتخاب نماییم.

حاجى شیخ على- این مطلب این قدر مذاکره لازم ندارد خوب است به راپورت کمیسیون رأى گرفته شود تا معلوم شود که مجلس با عقیده کمیسیون موافقت دارد یا خیر.

 (گفته شد مذاکره در این موضوع کافى نشده است).

حاجی سید ابراهیم مدرسى- چنانچه فرمودند در آن اطاق که در خصوص اتفاق آراء مذاکره می‌شد دو سه قسم براى تحصیل آن گفته شد بعضى گفتند که مجلس دوازده نفر را انتخاب نماید و به آنها اختیار بدهد که اینها بنشینند مذاکره کنند و پنج نفر را به اتفاق انتخاب نمایند که اتفاق مصنوعى می‌شود یا این که چنانچه گفته شد تحصیل آراء درباره پنج نفر از خارج بنماییم مقصود این است که بنشینیم مذاکره کنیم بلکه بشود به اتفاق آراء این پنج نفر را انتخاب نماییم یک پیشنهادى شده است قرائت می‌شود: آقا میرزا ابراهیم خان پیشنهاد ذیل را قرائت نمود:

چون هیئت وزراى عظام جهت تقدیم پروگرام خودشان تشریف آوردند بنده پیشنهاد می‌کنم که مذاکره انتخاب هیئت نظار به روز دیگر موکول شود.

رئیس- حال باید به این پیشنهاد رأى گرفته شود.

 (اغلب اظهار موافقت نموده گفتند لازم به اخذ رأى نیست اکثریت تصویب می‌نمایند).

در این موقع شاهزاده اسدالله میرزا وزیر پست و تلگراف پروگرام هیئت وزراء را به قرار ذیل قرائت نمودند:

کابینه جدید که به تاریخ 16 شهر رجب تشکیل شده است پروگرام خود را مطابق مواد ذیل به مجلس تقدیم می‌نمایند:

1- اقدام فورى در جلب مستخدمین خارجه.

2- اصلاحات لازم در دوایر نظمیه و امنیه حسن اداره امور در ایالات و ولایات مراقبت حدى در دفع مواد فسادى که صلح و ارامى را در مملکت متزلزل نمایند.

3- تهیه قواى نظامى که عبارت باشد از یک اردوى جدید منظم از نظر اسلحه ثلثه مرکب از 66000 نفر در مرکز وارد و ساخلو لازمه به طرز قدیم با اصلاحات ممکنه در ولایات که مجموع عده آنها از 25 الى 30000 خواهند بود با اسلحه جدید که باید خریدارى شود.

4-اصلاحات امور مالیه و تعدیل در عمل مالیات و اقدام فورى در تاسیس دیوان محاسبات مطابق قوانینى که از مجلس خواهد گذشت و تدارک وجهى براى مخارج ضروریه و کسر بودجه و اجرا اصلاحاتى که در تکثیر عایدات و تفتیش مخارج ضرورت قطعى دارد.

5- اصلاحات لازمه در امور عدلیه و تنقیح قوانین و قواعد لازمه و حسن جریان امور در محاکم و قبل از آنکه قوانین راجعه به انتخاب رؤسا و اعضاء محاکم وضع شود وزیر عدلیه باید در انتخاب اعضاء اختیار تام داشته باشد که مادامى که قوانین وضع نشده است بتواند مسئولیت لازم بر عهده بگیرد و اقدام فورى در تاسیس محکمه تمیز.

6- اصلاحات لازم در امور مدارس و فرستادن یک عده متعلمین براى تکمیل تحصیلات با معاینع عملیات به خارجه.

7- تقدیم لایحه در تشکیل کنتى دتا براى تقنیح قوانین جهت تقدیم به مجلس مقدس.

افتخار‌الواعظین- بنده می‌خواستم عرض کنم که امروز در مواد این پروگرام مذاکره نخواهد شد باید چاپ و توزیع شود که همه وکلا ملاحظات و نظریات خود را در آن بکنند و در جلسات بعد مذاکره شود.

ارباب کیخسرو- می‌خواستم عرض کنم در آن دفعه که کابینه تشکیل شد ابتدا وزیر تجارت را فراموش کردند تعیین و معرفى نمایند ولى بعد از چندى یک نفر را به وزارت تجارت معین کردند حالا می‌خواستم بدانم کابینه جدید براى وزارت تجارت خیالى کرده‌اند و کسى را در نظر گرفته‌اند که معرفى نمایند یا خیر.

رئیس‌الوزرا- بنده گمان می‌کنم که این مسئله قابل گفتگو است و هیئت وزراء باید یک قدرى در این خصوص مذاکره نمایند و ببینند با اوضاع امروزه مملکت وزارت تجارت لازم است و تعیین وزیر تجارت را صلاح می‌دانند یا خیر.

حاج آقا- امروز پروگرام دوم کابینه دولت جدید ایران است که به مجلس شوراى ملى آمده است و بدیهى است که بعد از این که این پروگرام طبع و توزیع شد نظریات در مواد آن خواهد شد ولى بنده گمان می‌کنم که در این خصوص اگر مذاکره شود چندان اختلافى بین وکلا و نمایندگان دولت نباشد مجلس هم قبول نماید ولى لازم می‌دانم این نکته اساسى را که همیشه دلم میخواست یک موقعى را پیدا کنم و عرض کنم الان چون تا اندازه مناسب می‌دانم عرض می‌کنم و گمانم این است تمام نمایندگان هم با من همراه باشند و تصدیق نمایند کابینه قدیم در ابتدا تشکیل مجلس یک پروگرام مفصل مشروحى آوردند به مجلس تقدیم کردند و آن پروگرام از خارج و داخل موجب هزاران تحسین گردید و اگر آن پروگرام به موقع اجرا آمده بود گمان می‌کنم که تمام این مفاسدى که امروز بروز کرده و اسباب هزار گونه یاس گردیده رخ نمی‌داد و علت آن این بود که مجلس غفلت کرد که اجراى آن پروگرام را از کابینه جدا بخواهند و کابینه هم به کلى منصرف شد از این که یک پروگرامى به مجلس داده است که باید به موقع اجرا گذارد و ابداً یک قدم رو به اجرا نرفتند معنى پروگرام کابینه و فایده آن اجراى آن است و تا آن پروگرام را که کابینه پیشنهاد می‌نماید مجرى ننماید علاوه بر این که به هیچ سعادتى نایل نخواهد شد دچار محظوارت بسیار خواهد شد مثل اختلافات و حوادث تولید شده که واقعا اسباب یاس و نا‌امیدى باشد و خواهش می‌کنم از هیئت وزراء نه این که التماس کنم به جهت این که وظیفه ایشان است که این پروگرام که آورده‌اند مثل پروگرام سابق نباشد یعنى همین طورى که پیشنهاد کرده‌اند به موقع اجرا گذارند و بدانند اول

+++

 چیزى که وکلا از آنها می‌خواهند اجراى این پروگرام است که باید عاجلاً به موقع اجرا گذارده شود و این یک خدمت بزرگى است که وزراى ما اگر آن را انجام بدهند به این مملکت کرده‌اند و به واسطه اجراى آن می‌توانند امتنان ملت و نمایندگان ملت را جلب نمایند ولى اگر به عنوان معمولى به مجلس بیایند یعنى فقط همان خواندن باشد و ابداً وجود خارجى پیدا نکند آن وقت بنده نمی‌دانم چه قدر مفاسد بیان کنم که به واسطه اجرا نشدن پروگرام تولید خواهد شد ولى انشاالله امیدوارم که آن طور نشود دیگر این که اگر چه بنده نمی‌توانم هنوز بالنسبه به وزراء سئوالى بکنم ولى می‌خواهم تمنا کنم که هیئت وزراى جدید خوب است یک عطف نظرى و توجهى درباره شیراز و اوضاع حکومت آن بنمایند که در واقع کارهاى شاهزاده ظفر السلطنه را جزء به کارهاى دوره چنگیزى به چیزى دیگر نمی‌توان قیاس نمود.

فهیم‌الملک- اگر چه امروز داخل مذاکره مواد این پروگرام نمی‌شویم و باید طبع و توزیع شود ولى یک مسئله را لازم است عرض کنم و آن این است که کابینه سابق که پیشنهاد شد از یک مطلبى غفلت کرده بودند و نوشته نشده بود حالا در این پروگرام هم میبینم غفلت کرده‌اند و ننوشته‌اند آن راجع به ترتیبات روابط با خارجه و اقدام در اخراج قشون خارجه است از این مملکت نشده که در این پروگرام هم اسمى از این فقره برده نشده و این مسئله به کلى معوق مانده است و می‌خواستم بدانم هیئت وزراى جدید در این خصوص چه خیالى دارند مسکوت عنه بماند یا اینکه اقدامى خواهند نمود استدعا می‌کنم که آقاى رئیس‌الوزرا یا وزیر امور خارجه این مطلب را توضیح بفرمایند.

وزیر امور خارجه- بنده گمان می‌کنم که هیچ لازم نبود این مطلب در پروگرام نوشته شود به جهت این که این وظیفه دولت است که حفظ روابط با دول متحابه را بنماید و خصوصاً دولت ما که همیشه این ملاحظه را کرده است و در خصوص اخراج قشون هم امیداوریم که با اقدامات دوستانه وزارت امور خارجه برودى اصلاح شود عقیده من این است که خیلى زودتر موفق خواهیم شد و این هم از تکلیف این کابینه و بنده است که عاجلاً اقدام نمایم.

متین‌السلطنه- در باب پروگرام همان طور که گفته شد در جزئیات آن بعد از طبع و توزیع مذاکره خواهد شد ولى یک چیزى را هم بنده لازم می‌دانم یادآورى نمایم که موجب مزید اتحاد مجلس با هیئت محترم وزراء است در آتیه و تصور می‌کنم خود کابینه هم تصدیق نمایند و آن راجع به معاونین است و استدعا می‌کنم که همیشه معاونین مجلس را از خودشان خالى نگذارند و این مسئله خیلى اهمیت دارد و مستدعى هستم این مطلب را یادداشت بفرمایند که اسباب ازدیاد اتحاد مجلس با وزراء خواهد شد.

وزیر پست و تلگراف- یک اشاره آقاى حاج آقا کردند که لازم است از طرف هیئت وزراء عرض کنم و آن این است که این پروگرام مثل پروگرام کابینه سابق که فقط همان خواندن بود و ابداً اجرا نشد اگر چه بنده می‌خواهم در این موقع از کابینه سابق طرفدارى نمایم ولى لازم است عرض کنم که علت این که آن پروگرام سابقاً اجرا نشد به واسطه زیادى مشغله و محظوراتى بود که نتوانستند وقت خودشان را صرف اجراى آن پروگرام نمانید و این پروگرام چنانچه ملاحظه فرموده‌اید خیلى مختصر نوشته شده که به زودى به موقع اجرا گذاشته شود امیدواریم که مجلس شوراى ملى کمال همراهى را هیئت وزراء داشته باشند اما در باب حضور معاونین وزراء در مجلس که آقاى متین‌السلطنه فرمودند در جلسه وزراء هم در این خصوص مذاکره شده انشاالله بعد از معرفى شدند معاونین رسمى طورى قرار می‌دهم که اغلب ایام یکى از وزراء یا معاونین ایشان در مجلس حضور داشته باشند.

کاشف- هر چند که وقت گذشته و حالا هم در مواد پروگرام مذاکره نخواهد شد لکن وظیفه ما است که از هیئت وزراء بخواهیم که قواى مملکت را قوت بدهند و جلوگیرى از بعضى فسادها که تولید شده است بنمایند و آن قوه آنارشیست است و مخصوصا استدعا می‌کنم که از این گونه مفسده ها زودتر جلوگیرى شود تا آن که عموم مردم بتوانند با کمال استراحت و آسایش باشند حتى نمایندگان هم نمی‌توانند با کمال استراحت اظهار عقیده نمایند آنچه در مکنون خاطر ایشان است اظهار بدارند بنابراین وظیفه هیئت وزراء است که در این باب اقدام نمایند از ما همان گفتن است و خواستن از هیئت محترم وزراء که اجرا بکنند و رفع این تشویش بشود و این اوضاعى که پیش آمده است به کلى رفع شود و مردم آسوده باشند و این ترتیبى که در مسئله قتل حجت الاسلام پیش آمده است البته هیئت وزراء اقدام خواهند کرد که قتله پیدا شوند هنوز خاطر عموم آسوده نشده است و منتظر هستند همه روزه این وعده که از طرف مجلس داده شده اجرا شود دیگر این که در خصوص وزیر علوم خوب است هیئت وزراء زودتر معین نمایند در این پروگرام هم اسمى برده نشده است استدعا دارم زودتر وزیر علوم را به مجلس معرفى نمایند. (وکیل‌التجار وعده از نمایندگان اجازه نطق خواستند).

رئیس- وقت گذشته است مذاکره در پروگرام هم موقوف است با این که طبع و توزیع شود در خصوص قتله حجت الاسلام اگر سئوالى دارید بفرمایید.

وکیل‌التجار- بلى البته محتاج نیتس که بنده اساساً شرح دهم که این هنگامه چه قدر موثر بوده و تکلیف کابینه بوده است که از آن روزى که داخل کار شده است اول کارشان این باشد که به دست آوردن و مجازات دادن قتله مرحوم حجت الاسلام را بر همه کارهاى خودشان مقدم بدارند آن روز بنده نطق مفصل کردم که این مسئله دو اهمیت فوق‌العاده دارد یک اهمیت شخصى است و یکى موضوعى اما اهمیت شخصى که معلوم است این کار اتفاق افتاده است نسبت به یک شخص محترم بزرگوارى که واقعا می‌توان شخص اول مملکت در پیشرفت اساس مشروطیت شمرد و اما مسئله موضوعى عمل قتل است که این عمل در هر زمان در این مملکت و در همه جا بد است خصوصاً در ایران همین طور که آقایان گفتند اولًا قتله و اشخاصى که مرتکب فساد می‌شوند پیدا شود و ریشه این اشخاص مفسد را قلع و قمع نمایند به عقیده من تا این اشخاص پیدا نشده و قلع و قمع نشوند داخل هیچ اصلاحاتى نشویم و حالا از وزارت داخله سئوال می‌کنم چه اقدامى در این باب کرده‌اند چون هنوز ما نشنیده‌ایم در خارج و یا در جراید چیزى نوشته شده باشد که وزیر داخله و اداره نظمیه چه اقدامى شده توضیح بفرمایید چه اقدام شده و که را دستگیر نموده‌اند که اسباب امیدوارى و اطمینان ملت بشود و حال آن که اگر یک نفر متعارفى کشته می‌شد در زمان سابق فورا هر جائى به هر کسى ظن می‌بردند می‌گرفتند تا این که عامل این کار پیدا و مجازات شود.

وزیر داخله- در این که قتل مرحوم حجت الاسلام یک کار بزرگى بوده است در این مملکت محلى هیچ حرف محل کلام نیست دو سه روز است که ما داخل کار شده‌ایم و ترتیبى که قرار داده‌ایم براى این کار اول ترتیب و تنظیمى براى نظمیه بود که در اول جلسه وزراء مذاکره شد که اساس نظمیه و امنیه را از روى قواعد اساسى مرتب نموده که زودتر از روى آن ترتیب اقدامات نمائیم و مسیو یفرم خان متعهد شده است که قاتل را دستگیر نماید و این مسئله را خیلى دنبال کرده‌ایم و مخصوصاً صورت اقدامات را خواهیم فرستاد و آقاى رئیس‌الوزرا امروز خواستند که یک کمیسیون 10 نفرى فوق‌العاده از طرف مجلس انتخاب شود تا آن که در کار نظمیه و امنیه تبادل افکار نمایند و اقدامات هیئت وزراء معلوم شود.

وکیل‌التجار- این مسئله خیلى خوب است و اساساً نظمیه و امنیه را ترتیب دادن یک یکار خیلى خوبى است بنده گمانم این است که نظمیه و امنیه منظمى داریم که این وقعه که در یک ساعت و نیم از شب گذشته اتفاق بیفتد و کسى طرف سو ظن هم واقع نشود بتوانند دستگیر نمایند البته تاکید می‌کنم در این که گرفتارى قتله منوط به اساس نظمیه و امنیه نباشد خیلى زودتر به همین نظمیه اقدامات شود.

وزیر داخله- سیستم مملکت تغییر کرده است امروز نمی‌توان مثل سابق پسر عموى مادر فلان را گرفت که این محل سو ظن است یا خانه برادر یک کسى را خراب کرد که این محل سو ظن است اقدامات امروز غیر از سابق است نظمیه طورى باید اقدام و تفتیش نماید که در گرفتارى صد نفر اقلاً هشتاد نفر موفق بشود و کار نظمیه هم علنى نیست که در روزنامه نوشته شود اگر بنا شود که در روزنامه طبع شود آن اشخاص را که باید دستگیر نمایند فرار خواهند کرد چه می‌دانید شما که نظمیه مشغول چه کار است.

وزیر پست و تلگراف- از طرف هیئت

+++

 وزراء کمیسیون 10 نفرى تقاضا شده است که امروز انتخاب شود.

رئیس- رئیس الوزرا یک کمیسیون ده نفرى تقاضا می‌کنند براى بعضى مذاکرات (اکثر گفتند انتخاب شود).

(ورقه توزیع و اخذ رأى شد مستخرجین آقاى ضیاء‌الممالک و حاج آقا و آقا شیخ اسدالله براى استخراج آراء به اطاق دیگر رفتند).

رئیس- دستور جلسه آتیه طرح ارباب کیخسرو راجع به کمیسیون‌ها- قانون ادارى معارف- رأى آخرى بودجه مجلس شوراى ملى.

حاج آقا- این قانون که نوشته شده و دست ما داده شده مثل قانون دیوان محاسبات که طبع و توزیع شده است آن را هم جزء دستور قرار دهید.

 (مجلس سه ربع از ظهر گذشته ختم گردید.)

+++