تیپ‌شناسی و کارکردهای بسیج
بسیج از توده مردم و آحاد جامعه تشکیل شده‌است که کاراکترهای آنها با توجه به سطح واقعی و انتزاعی جامعه دچار تغییر می‌شود و این تغییر می‌تواند از دوران انقلابی تا زمان مقاومت متفاوت باشد؛ به همین نسبت هم ارزش‌ها و فرهنگ‌های جدیدی در شخصیت‌های این قشر متبلور شود.
هنگامی که امام خمینی(ره) در پنجم آذر ۱۳۵۸ خورشیدی به منظور پاسداری از انقلاب، صیانت از ارزش‌ها، اهداف انقلاب و رویارویی با کشورهای استعمارگر فرمان تشکیل بسیج مستضعفان را صادر کردند، فضای انقلابی در کشور حاکم بود و به نوعی همه مردم بسیجی بودند؛ بسیجی‌هایی که به صورت میلیونی و خودجوش برای حفظ و حراست از دستاوردهای انقلاب اسلامی تلاش می‌کردند و به مرور زمان و با تغییر شرایط کشور، وضعیت در تمام حوزه ها تغییر یافت و در این ارتباط بسیج و بسیجی هم از این امر مستثنی نبودند که این تغییر در سبک گفتار، کارکرد و دیگر حوزه‌ها قابل مشاهده است. بنابراین به عنوان یک واقعیت باید پذیرفت که به مرور زمان، بسیج در عرصه های مختلف به نقش‌آفرینی پرداخته و این جریان نیز ادامه دارد.
به مناسبت آغاز هفته بسیج به تیپ‌شناسی این قشر از آغاز انقلاب اسلامی تا به امروز پرداخته ایم.
مبارزه
در دوران ستمشاهی، هنگامی که وضعیت موجود راهی برای بهبود امور نگذاشته بود عده‌ای از جوانان در ایران با شکل، شمایل و ادبیات خاصی در حال مبارزه با رژیم پهلوی بودند؛ افرادی که بیشتر وقت خود را در مسجدها و هیات‌ها می‌گذراندند، با تاسی از آموزه های دینی و بدون هیچ چشم‌داشتی به مبارزه می‌پرداختند؛ به نوعی شاید بتوان گفت که از همین زمان نوعی از ادبیات خاص نیز وارد مبارزه شد که بعدها به‌ویژه بیشتر مورد استفاده قشری به نام بسیجی‌ها قرار گرفت. البته آن زمان این افراد خود را بسیجی نمی‌نامیدند، بلکه کارکردشان در برهه های مختلف پس از پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی همچنان ادامه یافت تا به یک گفتمان مسلط تبدیل شد.
انقلاب
این دیدگاه در میان جامعه‌شناسان وجود دارد که بسیج اصولاً در شرایط انقلابی به وجود می‌آید و این توده مردم هستند که با یکدیگر بسیج می‌شوند تا انقلاب را به سرانجام برسانند، بگذریم که در ایران تاسی مردم به‌ویژه جوانان به آموزه های دینی و درس های عاشورا خود سبب تحولات و تمایزهای مختلفی در این زمینه برای بسیج توده مردم ایجاد کرد. این حرکت توده برای برپایی نظام حکومتی جدید را بسیج می‌گویند و معمولا در دیگر جوامع اینطور بوده که بعد از پیروزی انقلاب بسیج دیگر فلسفه وجودی خود را از دست می دهد و نهادهای دیگر قانونی جای آن را می‌گیرد که در این میان مشارکت مردمی جایگاه خاصی برای خود دارد. اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم بسیج در ایران جایگاه و کارکرد خود را نه تنها از دست نداد بلکه همچنان ادامه پیدا کرده و شرایطی ایجاد شد که توده مردم می‌بایست بار دیگر بسیج شوند تا بتوانند نقش‌آفرینی کنند که مهمترین اتفاق و ریشه این موضوع را باید وقوع جنگ تحمیلی رژیم بعث علیه ایران و دفاع مقدس شیرمردان و شیرزنان ایرانی از سرزمینشان دانست.
در همین زمان بود که بار دیگر مساجد و هیات ها به صورت مستقیم نقش‌آفرین شدند، بار دیگر و به شکلی متفاوت تر، گسترده و عمیق تر به بسیج توده مردم پرداختند و گفتمانی شکل گرفت که تا به امروز نیز ما شاهد آن هستیم؛ یعنی بچه مسلمون، اَخَوی، سید و ... نیز از جمله مصداق های ادبیاتی بود که باعث می شد تا پیوندهای محکمی میان افراد در جبهه های جنگ برای دفاع از کشور شکل گیرد و کارکردی بس مثبت و فرهنگ ساز داشت. هنوز هم البته خیلی ها که در آن سال ها در جبهه های حضور داشتند همانگونه رفتار می کنند؛ رفتارهایی که به نوعی می توان آن را یک تیپ شخصیتی خاص نامید که در فیلم‌ها، ادبیات، تئاتر و ... نیز تبلور پیدا کرده است؛ یعنی بسیجی ها انسان هایی مخلص بودند که هیچ گونه دلبستگی به مادیات و مسایل دنیوی نداشتند و هر کاری که برای دیگران یا وطن انجام می دهند بدون چشم داشت است. به همین دلیل هم با پایان جنگ تحمیلی بچه هیاتی ها بیشتر به تقلید از بسیجیان جان بر کف دوران دفاع مقدس سعی کردند از آنها برای خود الگو بسازند. نمونه بارز این الگوها را می توانیم در سینما و تلویزیون نیز مشاهده کنیم که افرادی که در فیلم ها به عنوان یک بسیجی ظاهر می شدند از زندگی روزانه تا عاشق شدن، درآمد کسب کردن و ... تحت تاثیر عوامل خاصی بود که به نظر می رسید با دیگران تفاوت هایی داشت.
اما مهمترین فعالیت بسیج در این سال ها در عرصه های سازندگی بود که ما شاهد عملیات هایی در قامت نهاد جهاد سازندگی هستیم که همان بسیجی های دوران جنگ آن را عملیاتی می کردند. بی شک مجاهدت های هزاران جهادگر مخلص در جاهایی که سال ها خرابی و ویرانی به جای گذاشته بود، روحیه و نشاط انقلاب را در دل محرومان و مستضعفان زنده نگه می داشت. بنابراین شرایط اجتماعی برای کارکرد جدید بسیج آماده شد و همگی پذیرفتند که در دوران سازندگی، سازندگان سنگر، خط، پل و اسکله می توانند روستاها و شهرهای ویران شده را بازسازی کنند و یا دوباره بسازند که این اتفاق هم عملی شد و ما شاهد این بوده ایم که هزاران فرد بسیجی در قالب گروه هایی از زنان و مردان مخلص به مناطق مختلف اعزام می شدند و به این ترتیب عملیات های نهادی شروع شد و بسیج کارکرد جدیدیاز خود به منصه ظهور گذاشت.
اما به مرور در سطح واقعی و در سطح انتزاعی جامعه تغییراتی ایجاد شد که به نسبت آن هم کارکردها و ارزش های جدیدی جایگزین می شد و این ارزش ها خود نوعی تغییر در رفتارها ایجاد کرد؛ یعنی نوعی نگاه عملکردمحور شد و به یکباره حضور و مشارکت بسیج هم متناسب با شرایط تغییرهایی داشت زیرا دیگر جنگی در کار نبود تا جذب، آموزش، اعزام، پشتیبانی و حمایت معنوی از رزمندگان به عمل آید.
این تغییر در تمام سطوح اتفاق افتاد؛ یعنی بسیاری از مسایل که در گذشته مطرح نبود می توانست برای هر فردی چه بسیجی و چه غیربسیجی اتفاق بیافتاد و از این زمان بود که برخی الگوها و حتی رفتارها تغییر یافتند. اگرچه ادبیات همان ادبیات گذشته بود اما رفتار می توانست در مواجهه با جامعه تغییر پیدا کند. آن نوع شخصیتی که هر فردی از بسیجی در ذهنش ساخته بود به مرور متحول شد و به همین نسبت هم در فیلم ها شاهد تغییر هستیم؛ یعنی شخصیتی که از یک فرد بسیجی ساخته شد می توانست مانند دیگران عاشق شود و عشق خود را پنهان نکند یا مانند هر فرد دیگر مثلا مدیر، رییس و ... باشد که نمونه مطرح آن در فیلمی مثل اخراجی ها به تصویر کشیده شد؛ فیلمی که نشان می داد بسیجی ها تنها افرادی با ادبیات، شخصیت و ظاهر خاص نبوده اند که در جبهه های دفاع مقدس حضور داشتند در صورتی که در گذشته بسیاری از مسایل را نمی توانستیم به بعضی از قشرها نسبت دهیم و به نوعی غیرقابل باور بود اما گذشت زمان زمینه بسیاری از تغییرات را ایجاد کرد که چنین مباحثی هم جنبه مثبت داشت و هم جنبه منفی.
مقاومت
در سال های گذشته کلیدواژه مقاومت به یک بحث مطرح و اساسی تبدیل شد؛ یعنی نیروی مقاومت بسیج می بایست آمادگی لازم برای دفاع از کشور را داشته باشند. به همین دلیل بار دیگر بسیج و بسیجیبودن به یک ارزش تبدیل شد و بسیاری از افراد این بار دیگر حتماً نمی بایست تیپ و ظاهری خاص داشته باشند یا با ادبیاتی خاص صحبت کنند بلکه هر فردی قادر بود تا به عنوان یک بسیجی برای دفاع از کشور در هر عرصه ای فعالیت کند که مهمترین آن دفاع از مرزهای کشور و امنیت در داخل بود که نمونه های مهم و قابل تحسین آن در چندین سال مبارزه با منافقان در داخل و جنگ با گروهک های تروریستی همچون داعش در خارج از مرزها اتفاق افتاد که این بار نیز بسیجی ها، وارد عرصه شدند و همچون دوران جنگ تحمیلی بدون هیچ چشم داشتی جان خود را در راه دفاع از مام وطن اهدا کردند. به همین دلیل هم ما شاهد هستیم که شاخصه‌های بسیاری در تفکر بسیجی مد نظر قرار می گیرد؛ یعنی یک فرد بسیجی ایمان و امید به خداوند متعال، داشتن روحیه ایثار و داشتن انگیزه شهادت‌طلبی، شناخت کامل دشمن، شجاعت و دلاوری، استقلال فکری و آزادی اندیشه و عمل را مدنظر خود قرار می دهد تا روحیه مقاومت را در کشور زنده نگه دارد.
منبع: خبرگزاری جمهوری اسلامی