گفتگو با محسن اسماعیلی اَنجِدانی: تاثیر رهبران اسماعیلی در انجدان عصر صفوی
اخیراً مقاله‌ای از آقای محسن اسماعیلی انجدانی پژوهشگر و انجدان‌شناس با عنوان «بازخوانی کتابه‌های قبور رهبران اسماعیلیه در اَنجِدان» در نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، بیست و یک گفتار درباره نسخه‌های خطی، زیر نظر: رسول جعفریان(استاد دانشگاه تهران)، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، چاپ اول: 1398، صفحات 525- 585 منتشر شده است. لذا با توجه به اهمیت تاریخ تشیع به طور اعم و اسماعیلیه به طور اخص در ایران و نقش منطقه انجدان در تاریخ اسماعیلیه با نویسنده مقاله گفتگویی به شرح زیر صورت گرفت.
لطفاً به اختصار در مورد موقعیت جغرافیایی و وجه تسمیه انجدان توضیح بفرمایید؟
انجدان از نظر جغرافیایی در این عصر جزو بخش امان آباد قرار دارد که در پیش از آن در تقسیم‌بندی‌های استانی جزو مشک‌آباد و در گذشته‌های دور نیز از بخش‌های دولاخور محسوب می‌گشته. انجدان روستایی ست کوهستانی در میان انبوهی از کوه‌ها که با توجه به این موقعیت، تابستان‌هایی خنک و زمستان‌هایی پربرف و پربارشی دارد. حاصل این وجه از موقعیت آب‌های دائمی و فصلی زیاد و باغات انبوه و درختان متنوع می‌باشد. انجدان دهی از دهات هفتادقله می‌باشد که خود نمایانگر وسعت چراگاه های طبیعی بسیار و وفور حیوانات وحشی متنوع است که این روستا را بعنوان شکارگاهی مطلوب مشخص می‌کند. انجدان بطور تقریبی بین اراک، خمین و محلات واقع شده است. نام انجدان نیز برگرفته از گیاهی داروئی بنام انگدان می‌باشد که بدلیل رشد فراوان این گیاه در این منطقه به این نام شناخته می‌شود.
از نظر تاریخی سابقه‌ی انجدان را در طول زمان و آثاری که پیشینه‌ی زمانی طولانی تری را درند را بفرمایید؟
باتوجه به ساختار طبیعی این روستا و محصور بودن درمیان کوه‌ها و وجود چشمه‌های دائمی آب می‌توان تاریخ چندین هزار سالهای از سکونت را برای این روستا تعریف کرد. همانطور که در نقاط بسیاری از انجدان سنگ نگاره‌های چند ده هزار سالهای بدست آمده و یا در برخی از حفاری های غیرتاریخی تکه سفال‌ها یا آجرهای چندهزار ساله نیز بدست آمده است.
کشورها و تمدن‌ها و یا کلاً اجتماعات بشری در طول تاریخ همواره در معرض جنگ، تهاجم، ویرانی و ... بوده‌اند، آیا این امر باتوجه به قدمت این روستا در انجدان نیز رخ داده است؟
بله. براساس گزارشاتی که در کتب تاریخی از گذشته بدست ما رسیده است انجدان در چند نوبت مورد تهاجم قرار گرفته است. حمله‌ی تیمور و قتل عام مردم و حمله شاه طهماسب و جنگ خونین اشرف افغان را بعنوان درگیری‌های شاخص می‌توان برشمرد. مسلماً اثرات منازعه و جنگ بسیار وحشتناک و تلخ است، همانطور که در حمله‌ی چنگیز به انجدان هزاران فرد از بین رفته و آثار زندگی و تمدن آنها نیز نابود می‌گردد و یا در جنگ افاغنه که طبق گزارشات تاریخی چه تعداد کودک و زن به اسیری گرفته شده و در سایر نقاط به فروش رفته‌اند.
با توجه به توضیحات جنابعالی چه فرقه‌ها یا عقاید و مسلک هایی در این منطقه تجمع واستقرار داشته‌اند؟
انجدان را باتوجه به نزدیکی به مراکز اصلی تشیع چون قم و کاشان روستایی می‌دانند که احتمالاً از اوایل ورود اسلام به ایران به مذهب شیعه درآمده است و این امرموجب ایجاد فضایی باز برای تجمع و رفت و آمد عقاید و مسلک‌های دیگر اسلام در این منطقه شده است. موقعیت جغرافیایی، محیط اجتماعی و دسترسی به مراکز مهم مذهبی و سیاسی عاملی برای اسکان عقایدی چون نزاریان، حروفیه و پسیخانیان می‌شده است. این استقرار و استمرار عقیده در مواقعی به حدی بوده که لشگرکشی‌هایی گسترده و با خونریزی‌های دهشتناک چون حمله‌ی تیمور و حمله‌ی شاه طهماسب را در بر می‌گرفته که با وسعت اندک انجدان باعث تعجب بسیار می‌گردد.
از بین این فرقه‌ها کدامیک تاثیر نمایان‌تری در انجدان داشته‌اند و آثار معنوی، سیاسی و اجتماعی آنها را بفرمایید؟
نوع و مقدار تاثیرگذاری عقاید بستگی به پشتوانه و پیشینه آنها دارد. از بین مسلک‌ها و عقاید یاد‌شده نزاریان قاسم شاهی تاثیرات بسیار بیشتری در این منطقه داشته‌اند. پیشینه سیاسی و مذهبی آنان از صدر اسلام در جهان اسلام باعث بوجود آمدن روابط بسیاری برای آنها بوده است. تعداد پیروان آنها نیز با توجه به پراکندگی جغرافیایی شان دست آنها را برای تحرکات بیشتر باز گذارده بود ولی در مقایسه پسیخانیان حتی زمانی که اتحادی با جماعت اسماعیلیه در انجدان برقرار نمودند با برخورد نظامی شاه طهماسب به انجدان و کاشان و متفرق نمودن‌شان دیگر در صحنه سیاسی و اجتماعی نتوانستند ظاهر گردند و بسرعت عقایدشان منسوخ گردید ولی در مقابل قاسم‌شاهیان با توجه به روابط، تحرکات و پیروان خویش بلافاصله تجدید قوا کرده و دوباره به سپهر سیاسی و اجتماعی ایران ورود می‌نمایند. ارتباط تنگاتنگ آنها با برخی از شاهان صفوی و دربار و حکمرانان دیگر مناطق خارج از مرز ایران باعث سرازیر شدن ثروت بسیاری به مقر آنان می‌گردد و آنها نیز از این فرصت در جهت تکوین و نظام‌مند کردن عقاید خود و گسترش آن از طریق ایجاد حوزه‌های علمیه، کتابخانه و نشر عقاید استفاده نمودند. ایجاد ساختار علمی در انجدان، سطح سواد را دربین توده مردم نیز افزایش داد که با بررسی چند قرن حضور آنها در انجدان شاهد رشد عجیب کاتبان, طبیبان، هنرمندان و شاعران و از نظر سیاسی حضور افراد منتسب به این روستا در دربارها و دارالحکومت‌ها نسبت به سایر مناطق اطراف و حتی دورتر هستیم.
با توجه به مدت زمان حضور قاسم‌شاهیان در انجدان وتاثیرگذاری آنها در ایران و کشورهای منطقه آیا آثاری نیز از آنها در انجدان باقی مانده است؟
بله. بقعه شاه قلندر در کنار سرچشمه متعلق به شاه مستنصربالله ثانی و بقعه شاه غریب متعلق به غریب میرزا فرزند شاه عبدالاسلام که البته سنگ قبرهای نفیسی هم در محوطه آن وجود دارد که تاریخ برخی از آنان به پنج سده پیش باز می‌گردد. بنای چهل دختران که متعلق همان دوره است. عمارت شرفه در قلعه مین باشی متعلق به خواهر شاه عباس و همسر شاه خلیل الله. سنگ فرمان شاه عباس به سال 1036 هجری به امیر شاه خلیل الله و مردم انجدان مربوط به معافیت مالیاتی و عمارت ها وبناها و مساجد دیگری که برخی از آنها یا کلا نابوده شده اند مثل (مساجد شاه خلیل الله در محله بالا وسفلی ) ویا نیاز به مرمت ونگهداری دارند.
در حال حاظر از دید پژوهشی و تحقیقی نگاه به این روستا را چگونه می‌بینید؟
از گذشته تاریخ انجدان برای علاقه مندان به تاریخ عصر صفویه مورد توجه بوده است. در سالهای اخیر مخصوصاً با رشد گرایش‌های دانشگاهی در زمینه اسلامی و تشیع، انجدان نیز باتوجه به اینکه مقر و پایگاه امامان اسماعیلیه می‌بوده و همچنین تمرکز مسلک‌های صوفیانه دیگر محل رجوع اساتید و دانشجویان بسیاری برای پژوهش، تحقیق و یا پایان‌نامه می‌باشد. در حال حاظر اکثر پژوهش‌هایی که در انجدان و یا در مورد این روستا صورت گرفته و می‌گیرد مربوط به همین چند قرن ذکر شده در پرسش‌های پیشین می‌باشد که به مرور گزارشات وسیع تر و متنوع‌تری به سبب تحقیقات متقن و علمی تر در حال نشر است.
سخن آخر؟
طبق آثار به جا مانده چون حسینیه (دیلم آباد) و قبرستان به جا مانده از حکومت دیلمیان (که متاسفانه پیش از انقلاب قبر منتسب به دیلم مورد دستبرد قرار گرفت ) در این روستا تاکنون هیچ پزوهشی در مورد این دوره تاریخی انجام نگرفته و این دوره در انجدان ناشناخته و مبهم باقی مانده است .متاسفانه این روستا پس از یورش تیمور در حدود 765 هجری و قتل عام و تخریب قطعی آن پیوند خود با گذشته اش را بکلی از دست داده است بطوری که در حال حاظر ما نمی‌توانیم به گزارشات معتبری از پیش از حمله تیمور به انجدان تاکید کنیم به همین دلیل و اینکه کارهای پژوهشی مخصوصا در جوامع محلی بسیار سخت و طاقت فرساست اکثر تحقیقات بر روی تاریخ قاسم شاهیان و آثار به جا مانده از آنان خلاصه می گردد، در صورتی که در انجدان شهری زیرزمینی موجود است که بنابر روایات گذشتگان چندین برابر مساحت فعلی خود روستا می‌باشد که امکان ارتباط با روستاهایی در مسافت‌های دورتر را دارد. شهری که در کتب هم عصر تیمور از آن نوشته شده و حتی چگونگی از بین رفتن اهالی انجدان را بوسیله تیمور و در این نقب ها را ذکر کرده اند.
باتوجه به این امر احتمال اینکه شهر زیرزمینی انجدان به پیش از ورود اسلام به ایران نیز برسد بسیار زیاد است که نیاز به تحقیق و پژوهش دارد. همچنین وجود تنبوشه‌های (در زبان محلی گنگ) سفالی در زیر خاک و انتقال آب از طریق این لوله‌ها به تمامی محلات روستا و کشف کاشی زرین‌فام بدست کارشناسان اداره میراث فرهنگی در حین تعویض لوله‌های آب آشامیدنی روستا مسیر پژوهش‌های دامنه‌دار تری را برای محققان میسر می نماید. امید است با یاری خداوند و عزم مسئولان و پژوهشگران گرامی غبار از صفحات تاریخی این منطقه از میهن زدوده شود و به اعتلای کشورمان بیافزاییم.
